| № п/п | Аўтар (псеўданім; сапраўднае імя), гады жыцця | Назва твора | Жанр твора | Тэма твора | Героі твора | Радкі з твора | Тлумачэнне значэння слоў з твора | Назва рэпрадукцыі карціны да твора (ці іншага твора мастацтва) і імя творцы |
| Чарадзейная сіла мастацтва
|
| 1 | Максім Багдановіч (09 .12.(27.11.) 1891 — 25.05. (12.05.) 1917) | “Музы/ка” |
|
|
| Жыў на свеце музыка. Многа хадзіў ён па зямлі ды ўсё граў на скрыпцы. І плакалаа ў яго руках скрыпка, і такая была ў яго гранні нуда… | Музы/ка — музыкант. Ры/мка, бас — так называюцца асобныя струны скрыпкі. |
|
| 2 | Якуб Колас (Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч) (03.11. (22.10. па ст. стылю) 1882 —13.08.1956) | “У яго быў свет цікавы…” | Урывак з паэмы “Сымон-музы/ка” |
|
| У яго быў свет цікавы, Ссвае вобразы, жыццё, І ў душы яго ўсе з’явы Сваё мелі адбіццё… | Самота — адзінота, туга, смутак. Дух — тут: паветра.
| Рэпрадукцыя карціны У. І. Стальмашонка “Партрэт народнага паэта БССР Якуба Коласа” |
| 3 | Янка Купала (Іван Дамінікавіч Луцэвіч) ( 25.06(07.07).1882 – 28.06.1942 ) | “Курган” | Паэма |
|
| Можна тут веры даць, толькі слухаць душой… Курганы шмат чаго нам гавораць. | У нябыт уцяклі —адышлі ў мінулае. Удзірване/лы —пакрыты дзірваном, густа зарослы травою. Пілі/паўка — тут: час зімою, калі пачынаюцца моцныя маразы, завеі. | Ілюстрацыя П. В. Шаранговіча // Рэпрадукцыя карціны С. А. Андруховіча “Партрэт народнага паэта БССР Янкі Купалы” |
| Ду/мна — горда. Абша/р — прастор. Сонных вёсак шары/ — нерухомыя абрысы, цені нібы паснуўшых вёсак. Амша/лых — пакрытых мохам. Модлы — малітвы. Пакрыёма — употай. Бяседа — застолле. Садзі/ць на паса/д — выдаваць замуж. Сае/ты — багатае адзенне з атласу і шоўку. Гусля/р — чалавек, які іграе на гуслях — музычным інструменце. Ясака/р — таполя. Ка/ня (па-руску чи/бис) — балотная чайка, крык якой нагадвае гукі “піць-піць-піць”.
| Сві/тка — вопратка, пашытая з даматканага сукна. Лунь — ястраб-мышалоў, у якога белае (светла-шэрае) апярэнне. Дука/т — старажытная манета, сярэбраная, пазней залатая. Магна/т — багаты пан, буйны землеўладальнік. Скурга/ніў — загубіў, умярцвіў. Сарачні/ сох — сорак саракоў — вельмі многа. Лёхі — скляпы, падземныя памяшканні, сховішчы. Це/мра сярмя/жная — зняважлівая назва бедных, цёмных, непісьменных сялян, якія насілі даматканыя сярмягі (світкі). Са/жань — старажытная мера даўжыні, роўная прыблізна 2 м 13 см. Дамоўка — труна.
|
| У вершах і ў прозе
|
| 4 | Якуб Колас (Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч) (03.11. (22.10. па ст. стылю) 1882 —13.08.1956) | “Ручэй” | Верш |
|
| Між алешын, кустоў, Дзе пяе салавей, І шуміць, і грыміць Срэбразвонны ручэй. |
| Песня кампазітара М. Чуркіна “Ручэй” |
| 5 | Тарас Хадкевіч (07.03.1912 — 14. 08.1975) | “Крынічка” | Урывак з апавядан-ня |
| Стары пастух Нічыпар, Петрык | Чалавек сядзеў на краі кручы над Дзвіной. Круча тут абрывалася стромкай карычневай сцяной і толькі ўнізе, пры самай рацэ, заканчвалася пакатым шаўкавіста-зялёным схілам. | Кру/ча — абрывісты, круты бераг ракі. Карэц — самаробны (з кары дрэва) кубак, конаўка для піцця вады. |
|
| 6 | Васіль Уладзіміравіч Быкаў (19.06.1924 — 22.06.2003) | “Незагойная рана” | Апавядан-не |
| Тэкля, сын Вася, калгасны пісьманосец, суседская дзяўчынка Ульянка | Буяе над абшарамі сцюдзёны асенні вецер, змятае пад прызбы пажоўклае лісце, гайдае мокрае галлё ў садку. | Золь — непагадзь, сырое, халоднае надвор’е. |
|
| 7 | Васіль Зуёнак
(03.06.1935) | “З вайны сустрэлі мацяркі сыноў…” | Верш |
|
| Ідуць гады, І кожны дзень чакае маці сына. |
|
|
| Загадкаваяя краіна Паэзія
|
| 8 | Леанід Галубовіч (12.03.1950) | “Паэзія” | Верш |
|
| Я — праведнік і грэшнік твой. Пусці мяне ў тваё бязмежжа!.. |
|
|
| 9 | Віктар Шніп (26.03.1960) | “Паэзія” | Верш |
|
| Яна з’явілася, як прывід, сярод ночы. Сказала позіркам: “Ідзі за мной…” |
|
|
| 10 | Максім Багдановіч (09 .12.(27.11.) 1891 — 25.05. (12.05.) 1917) | “Маёвая песня” | Верш | Прырода |
| Але хто яе пачуе? Можа, толькі сам паэт. |
| Песня кампазітара А. Туранкова |
| 11 | Данута Бічэль (01.01.1938) | “Роднае слова” | Верш |
|
| Пад казачным дубам над Нёманам сінім хлапец прызнаваўся ў каханні дзяўчыне. |
|
|
| 12 | Рыгор Барадулін (24.02.1935 — 02.03.2014) | “Мы —беларусы” | Верш |
|
| Мы больш сваёй авярнасцю вядомы, Мы, беларусы, Мы — народ такі. |
|
|
| 13 | Анатоль Вярцінскі
(18.11.1931) | “Рэквіем па кожным чацвёртым” |
|
|
| Вы бачылі лес, дзе прагал скразны? Скажыце, вы бачылі бор той, дзе кожнай другой няма сасны ці сама меней —чацвёртай? |
| Музычны твор “Рэквіем” Д. Кабалеўскага ў выкананні дзіцячага хору// Вакальна-сімфанічная паэма беларускага кампазітара Г. Вагнера “Вечна жывыя” |
| 14 | Ніл Сямёнавіч Гілевіч (30.09.1931) | “Маці” | Верш |
|
| Як позна — любімыя дзеці — Мы няўдзячнасць сваю Разумець пачынаем… | Ад расліны боб —адно вялікае зерне. |
|
| 15 | Васіль Зуёнак (03.06.1935) | “Я са шляхоў далёкіх…” | Верш |
|
| Я са шляхоў далёкіх і цяжкіх Дамоў гасцінцаў прывязу такіх… |
|
|
| 16 | Якуб Колас (Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч) (03.11. (22.10. па ст. стылю) 1882 —13.08.1956) | “Дзядзька-кухар” | Урывак з паэмы “Новая зямля” |
| Дзядзька Антось (Антоні), Костусь | Наш дзядзька, мілы наш Антоні, У дзіцячым часта быў палоне…
А чым жа Ліпава так міла? Чым так дзяцей яно маніла? | Ягамосці — яго, ваша міласць (форма звароту да каго-небудзь). Капа/ — тут: старая мера лічэння — 60 штук. |
|
|
Траця/к — трэцяя частка чаго-небудзь (ураджаю, сенакосу). Скарб — тут: дзяржаўная казна. Шту/кі — тут: жарты, прыдумкі. Пляцка — пляскатая булачка ў выглядзе аладкі, спечаная з пшанічнай мукі.
|
Лата/к — адкрыты жалабок для сцёкаў. Комель (камель) — ніжняя частка дрэва. Ляшчоткі — раздвоеная з аднаго канца дошчачка для заціску чаго-небудзь.
|
| Цікавае і захапляючае ў звычайным, паўсядзённым
|
| 17 | Змітрок Бядуля (Самуіл Плаўнік) (23.04.1886 — 03.11.1941) | “На Каляды к сыну” | Апавядан-не |
| Тэкля, Цыпрук, Лаўрук (Лаўрэнцій Кіпрыянавіч) | Хмаркі насіліся над лесам.
На хмаркі і на лес часта любіла пазіраць старая ўдава Тэкля, жонка нябожчыка Цыпрука, палясоўшчыка пана Шчубальскага. | Палясоўшчык —ляснік.
|
|
| Пры/зба — невысокі, звычайна земляны насып уздоўж сцяны хаты,зроблены для ўцяплення памяшкання. Асэсар — судовая службовая асоба, засядацель. Куцця/ — урачыстая вячэра напярэдадні Каляд. Хату/лачка — невялікі клунак рэчаў, звязаных у хустку, які звычайна носяць за спінай. Атопкі — старыя зношаныя чаравікі, боты. Рамі/знік — фурман нанятага экіпажа-карэты ці вазка. Гарадавы/ — ніжні чын гарадской паліцыі ў царскай Расіі. Сурду/т — мужчынская двухбортная вопратка з доўгімі поламі, якая цесна аблягае цела.
|
| 18 | Янка Брыль (Іван Антонавіч) (04.08. 1917 — 25.07. 2006)
| “Сірочы хлеб” | Аповесць |
| Данік Малец (Сівы, Гусак, Манька, Жабрак), Шурка і Павел Палуянавы, Мікола Кужалевіч, Зося (маці Даніка); пан Цаба, дзядзька Кастусь (брат маці), дзядзька Пятрусь (брат бацькі); пані Мар’я, Санька Сурновіч, Янка Цівунок (Лычык), Чэсік Бэндзіньскі, панна Рузя, Дулемба. | Данік быў сірата. Бацьку яго забілі на вайне з польскімі панамі, у дваццатым годзе.
Над лугам загаласіла — той самай жніўнаю песняй —жалейка. Сіратлівая, сумная песня!.. | Парэпаныя—агрубелыя і патрэсканыя. Солтыс — стараста. Дзеянне твора адбываецца ў былой Заходняй Беларусі, частцы нашай Радзімы, якая ў 1921 годзе паводле Рыжскага дагавора паміж Савецкай Расіяй і Польшчай была аддадзена пад уладу Польшчы. Заходняя Беларусь праіснавала ў такім становішчы да верасня 1939 года, калі яна была далучана да Савецкай Беларусі.
|
|
| Хадзіла ў зажон — тут: наймалася да чужых людзей жаць жыта за невялікую плату. Ра/нты — вузкія палоскі скуры па краях абутку, да якіх прышываюцца адначасова падэшва і верх абутку. Чва/ртэк — чацвер. Саквестра/тар (секвестратар) — зборшчык падаткаў. Морг — старая мера зямлі, прыкладна паўгектара. Катала/жка — месца ўтрымання асуджаных; гмі/на — самая дробная адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў Польшчы. Пастару/нак — мясцовае аддзяленне паліцыі ў Заходняй Беларусі да 1939 года. Ужэнднік — адміністрацыйны работнік; служачы. Мігда/л — міндаль. Думаць пра нябесныя мігдалы — марыць пра нешта недасяжнае. Ве/нцер — рыбалоўная сетка ў выглядзе мяшка, нацягнутага на абручы. Бурнос — даўгаполая з шырокімі рукавамі сялянская вопратка з саматканага сукна. Паса/жная скры/ня — драўляная пасудзіна з вечкам і замком для захоўвання рэчаў, каштоўнасцей, якія бацькі давалі маладой, калі яна выходзіла замуж. Цэсаж — імператар. Круль — кароль.
|
| 19 | Іван Навуменка (16.02.1925 — 17.12. 2006) | “Жуль Верн” | Апавядан-не |
| Кірыл (мацак), дзед, географ Антон Антонавіч, Андрэй Камінскі (Рэй або Комін) | Люблю фантазію і таямнічасць…
Дзякуючы Жуль Верну я рана пачаў вандраваць па свеце. Для гэтага не трэба было ні караблёў, ні цягнікоў, ні цягавітых мулаў. Хапала адной фантазіі. | Дзеравя/шкі —самаробныя канькі з дрэва і тоўстага дроту. Жуль Верн (1828-1905) — выдатны французскі пісьменнік-фантаст, аўтар шматлікіх раманаў пра незвычайныя падарожжы і прыгоды герояў (“Таямнічая выспа”, “Пятнаццацігадовы капітан”, “Дзеці капітана Гранта” і інш.). |
|
| Пяе/ “ру/лі” — тут: мурлыкае. Спу/лка — саюз, садружнасць, згуртаванне. “Адысе/я”— твор старажытнагрэчаскай літаратуры, у якім распавядаецца пра доўгія падарожжы, блуканні героя з такім жа імем — Адысей.
|
| 20 | Іван Навуменка (16.02.1925 — 17.12. 2006) | “Настаўнік чарчэння” | Апавядан-не |
| Косця Кветка, настаўнік Апалінарый Феакціставіч (Цыркуль) | Аматарам лацінскай мовы часцей за ўсё прыкідваўся Косця.
Расказваюць, што настаўнік з Косці атрымаўся добры і вучні яго любяць. | Апане/нт — праціўнік у дыспуце. |
|
| Дамоклаў меч (з лац.) — тут: пагроза. Аві/дзій — рымскі паэт (43 г. да н.э.—18 г. н.э.). Гара/цый — рымскі паэт (68 — 8 гг. да н. э.). Метр — вершаваны памер, тут: верш.
|
| 21 | Мікола Лупсякоў (04.03. 1919 — 12. 02. 1972) | “Мэры Кэт” | Апавядан-не |
| Янка Маркаўцоў, Антон Бубноў, Эма Пшанічная | …Я чую. …Я чую, як шуміць вецер, як размаўляюць вясною ручаі, як крычаць кнігаўкі, што прыляцелі на паплавы і лугі. | Бало/нне — нізкі заліўны луг каля ракі.
| Рэпрадукцыя карціны М. К. Казакевіч “Юнацтва” |
| Паэзія ў прозе і проза ў паэзіі
|
| 22 | Якуб Колас (Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч) (03.11. (22.10. па ст. стылю) 1882 —13.08.1956) | “Думкі ў дарозе” |
|
|
| Далёкае неба! Сіняе неба! Як ціха на небе ўночы!
Куды ты нясеш мяне, няведамая дарога? |
|
|
| 23 | Змітрок Бядуля (Самуіл Плаўнік) (23.04.1886 — 03.11.1941) | “Шчасце не ў золаце” |
|
|
| Мыла дзяўчынка бялізну кужэльную ў крыніцы.
Ой, шчасце не ў золаце, паны! |
|
|
| 24 | Янка Сіпакоў (Іван Данілавіч Сіпакоў) (15.01.1936—10.03.2011) | “Спяць у снарадах…” |
|
|
| Не будзіце іх, людзі! |
|
|
| 25 | Максім Танк (Яўген Іванавіч Скурко) (17.09.1912 — 07.08.1995) | “Дрэвы паміраюць…” |
|
|
| Чалавек — калі страчвае здольнасць Здзіўляцца і захапляцца Жыццём. |
|
|
| 26 | Алесь Разанаў (05.12.1947) | “У парку” |
|
|
| Пафарбавалі іх сёлета ў сіні колер — і тысячагоддзі памерлі. |
|
|
| Мастацкая літаратура і навука
|
| На сумежжы з навукай |
| 27 | Цётка (Алаіза Сцяпанаўна Пашкевіч) (15.07.1876 — 05.11.1916) | “Шануйце роднае слова!” | Артыкул |
|
| Мейце сілу і адвагу дзяржацца роднага слова. Мейце смеласць усюды голасна казаць па-свойму. |
|
|
| 28 | Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч (26.11.1930 — 25.07.1984) | “Зямля пад белымі крыламі” | Нарыс |
|
| Зараз вясна. Над усёй нашай краінай, наставіўшы белыя ветразі крылаў, планіруюць буслы. |
| Рэпрадукцыя карціны В. К. Жолтак “Нацюрморт з народнай керамікай” |
| На/рыс — такое агульнае вызначэнне жанру гэтага твора даў аўтар. Калі больш дакладна, “Зямля…”— цыкл мастацка-этнаграфічных нарысаў пра сваю зямлю і свой народ, г.зн. шэраг твораў, якія спалучаюць у сабе адзнакі і мастацкай літаратуры, і навукі — этнаграфіі. Этнагра/фіі — гэта народазнаўства, навука, якая вывучае паходжанне, рассяленне, жыццё і побыт, матэрыяльную (жыллё, прылады працы, прадметы хатняга ўжытку, адзенне, ежу і інш.) і духоўную (народная мастацкая творчасць, вераванні, традыцыі, абрады, звычаі, норавы, сямейны побыт) культуру народа. Гонта — дахавы матэрыял у форме невялікіх дошчачак, востра заструганых з аднаго боку і з пазлам — з другога. Франтон — трохвугольная або цыркульная верхняя частка фасада будынка, абмежаваная схіламі даху і карнізаў. Стронга — рыба сямейства ласосевых. Пу/ня — вялікая халодная будыніна для захоўвання сена; адрына. Адры/на — тое ж, што і пуня. Цэбар — шырокая круглая драўляная пасудзіна з клёпак з двума вушкамі. Ку/бел — дзежка з вушкамі і векам, звычайна для захоўвання прадуктаў і рэчаў. Лу/бачныя абразы/ — абразы, надрукаваныя з лубка/ (ліпавай дошкі, на якой даўней гравіравалася карціна для друкавання). Надрукаваныя з такой дошкі абразы вызначаліся прастатой і даступнасцю вобразаў. Па/рыя — тут: чалавек, усімі адвержаны, пазбаўлены ўсялякіх чалавечых здольнасцей. Дойлідства — архітэктура.
|
| … І перанесціся ў далёкае мінулае
|
| 29 | З мячом і крыжам | З падручніка па гісторыі |
|
|
| Рыга — сталіца Латвіі.
|
|
| О/рдэн — тут: арганізацыя, абшчына з пэўным статусам (манаская ці духоўна-рыцарская, часам тайная). Кукенойс — Кукейнос (назва ўжываецца ў дзвюх формах).
|
| 30 | Леанід Дайнека (28.01.1940) | “Меч князя Вячкі” | Урывак з рамана |
| Халадок (старшы дружыннік), князь Вячка, Грыкша, князёўна Соф’я, рыцар Данііл, поп Сцяпан, епіскап Альберт, Пірмонт, княгіня Дабранега, Мірошка
| Кароль Кукейноса, я, рыцар Данііл, аб’яўляю цябе сваім палоннікам.
--Нікога не выпускайце з ямы! Сячыце ўсіх! Дачку Альберт мне ўсё роўна не аддасць. Табой ахвярую, дачка! | Забаролы —умацаванні вакол крэпасці. |
|
|
Зну/знікі — разведчыкі. Дзе/цкі — старшы дружыннік. Паходня — факел. Рубон — баявы кліч: быць гатовым да бітвы, атакі. Бі/ла — прыстасаванне, каб падаваць сігнал трывогі, біць трывогу. Гарольд — галоўны рыцар. Епанча/ — доўгі і шырокі плашч. Карачу/н — бог смерці ў старажытных беларусаў. Карзно — накідка. Кальчу/га — ваеннае абарончае адзенне, рубашка з металічных кольцаў. Корд — завостраны металічны стрыжань.
|
Буршты/н — акамянелая смала хвойных дрэў; янтар. Сонцаваро/т — мера часу, роўная аднаму году. Кнехт — тэўтонскі наёмны воін. Капіту/л — рада, нарада кіраўнікоў царквы. Лен — спадчыннае зямельнае ўладанне ў эпоху феадалізму. Абаці/са — кіраўніца каталіцкага кляштара, манастыра. Сядміца — тыдзень, сем дзён. Пру/сы — балцкае племя, заваяванае крыжакамі. Ме/са — богаслужэнне. Ле/нныя сцягі — знакі ўлады. Чаля/дніца — жанчына з чэлядзі, прыслугі князя. Ва/лка — бойка, бітва. |
| 31 | Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч (26.11.1930 — 25.07.1984) | “Балада пра Вячку, князя людзей простых” |
|
| Князь Вячка, конь | Як груганы на трупы з высокае гары, Крыжакі наляцелі на вёскі і бары.
Так у баі няроўным загінуў Вячка-князь. | Бала/да — сюжэтны твор гераічнага легендарнага зместу, часта з элементамі фантастыкі ў сюжэце. | Рэпрадукцыя карціны У. А. Лукашыка “Вячка” |
| Тру/нак — тут: атрутнае пітво. Прэнг — момант пакарання з прымяненнем катавання. Мар’енбу/рг — крэпасць (зараз Алукснэ — гора у Латвіі) |
3 320
18 235 
