Внеклассное мероприятие.

КЛАССАЛ АРАХЬАРА МЕРОПРИЯТИ

  Тема:  Къаман корта- эхь, эздел,г1алг1ай хоза г1улакхаш

                                                                  Г1алг1ай массаз хиннаб

                                                                    эздел долаш,

                                                                     Царгара из даьккха

                              моттиг яц.

                                                                       Аз-м доаккхал ду се

                                                                                 г1алг1а волаш,

                                                                Духхьал деша тоама

                                          яхаш дац.

                                                                                                                                             Угурчиев Ш. А-Г.

Лоарх1ам:  эхь-эзделах,даьй вахарах, къаман  хозача г1улакхех бола дешархой кхетам совбаккхар;  уж 1омаде а тахка а берий безам кхебар; г1алг1ай багахбувцамцара безам совбаккхар.

Гойтара г1ирс: плакат, интерактивни доска, тайп-тайпара г1алг1ай меттала арадувлача газетий,журналий выставка; г1алг1ай литература.

Методически никъ:  хьехархочун дош,  дешархой хоамаш,  ловзар «Хой шоана?».

l. Мероприяти  д1айолаяр

                                                                                                                              ll.Хьехархочун дош.

       Хам бе велча хам баь варгвоацаш, мах бе велча  булургбоацаш да эздел, яхаш да вай даьй кица.

      Хьамсара новкъостий, ер мероприяти д1ахьоргья вай эхь-эздел, къаман  хоза г1улакхаш дувцаш,кердадоахаш.  Тахан вай бувцаш бола мотт, леладеш дола 1аьдалаш, г1улакх-эздел даьшкара хьа1ома а даь,леладеш да. Вай дай-ноаноша а шоай дай-ноаношкара 1омадаьд уж.

Дукха хам вай цун ца бой а, дика ха доаг1аш ца1 да: даьшеи ноаношеи вайна йоккха ганз йита йолга. Из ганз массехана вайца я,цох пайда эца а беза. Фуд цу ганзан чудоаг1аш?  Эггара хьалха да ший къам, ший мохк, ший мотт безаш саг хилар, даьша  леладаь хоза г1улакхаш леладар, ший а мехка а сий лорадар,эхь-бехк бовзаш хилар,яхь хьахьалхашка а доахаш, хьаг1 1от1ехьашкахьа а йоахаш хилар,воккхаг1ал-з1амаг1ал леладар, хьаьша-да ларх1ар, иштта кхы д1ахо а  «Эздел» яхача деша долаш да кхыдола ма1ан. Лоацца аьлча, из да массадолча х1аманца саг дика хиларца: оамалца,г1улакхаца, эхь-бехкаца, дуккхача  кхычунца. Иштта из ма1ан долаш из «эздел» яха кхетам вайна юкъе биса болаш ба.  Масала, долаш да кица: «Эзди хилар- саг хилар». Из яхилга да,бокъонца эздел доаллаш хьо ца хуле, хьох визза саг хургвац. Вай даьша-ноаноша кхы а оалаш да «Эздел сага сица да». Вешта аьлча,дег  чу ч1оаг1 а денна, сага сих д1алета леладеш дола х1ама да из т1аккха.

Эздел дувцача хана «эхь» а да дувца дезаш, х1ана аьлча, «эхь» яха дош айхха дувзаденна да «эздел» яхача дешаца. Цудухьа ала а оал вай ши дош цхьана доаладеш, «эхь-эздел» аьле.

Г1алг1ай кицо йоах: «Эхь-эздел оал царех, уж цхьана мара  товш  ца хиларах». Мелла дийцача а сага вахаре хиланза даргдоацаш да эхь-эздел,г1улакх,сий, наьна мотт, даьй 1аьдалаш лорадар.

                Вай къаман дукха да хоза эздий г1улакхаш, масала: хьаьша-да ларх1ар, зоахалол дувцар, саг йоалаеш замеш бахар, нускал хи т1а даккхар, кхы дуккха а. Х1анз дош лургда вай дешархошта.

                    lll.Дешархой хоамаш

Дешархо 1. Эхь-эздел, г1улакх, сий, даьй 1аьдалаш, наьна мотт шийца доацаш вола саг, со цу къамах ва ала йиш йолаш вац. Х1ара къаман ше-ший тайпара да уж.  Из кхетадеш хила беза кагирхой. Б1арччача халкъа юхь к1айеш, вай даьша леладаь дика г1улакхаш ц1аккха дицлургдоацаш.т1ехьенгара-т1ехьенга доалаш д1адахьа деза массане а. Из вай леладарга хьежжа  айлургда халкъа сий.

Дешархо : Озиев И.С. «Эздели г1ожали».

Хало йоацаш атта дулош

Х1ама да из эздел яхар.

Адмий безам дукхаг1а хулаш,

Сийлахь ду цо сага вахар.

Эздел лелош атта да,

Бакъда, сий цун лакха да.

Наха юкъе хоза доацаш

Г1улакх да из г1ожал яхар.

Юххе г1олла син-пха лоацаш,

Деге дода г1ожа 1ахар.

Г1ожал-ийрча г1улакх да,

1овдалала дакъа да.

Эздело даь дикахетар,

Даьчун хам духьаллатт.

Г1ожало даь халахетар,

Даьра чов еш дег т1а латт.

Даим эздел леладе!

Г1ожалах дег1 лораде!

Дешархо: Хьалхарча замалахьа кхалнаха ц1аг1а тайп-тайпара балхаш деш хиннад маха боаккхаш: палчакх еш хиннай, чокхи тегаш хиннад. Маха боаккхаш йолча йи1ий ц1и хозаш хиннай, х1аьта шоай балха юкъе иллеш доахаш хиннад мехкараша  . Х1анз из илли аргда вайна Барханоева Маликас.

Хьо ца воаг1аш ма 1елахьа.

Са дог доха ма делахьа

Нанна ваха хьо даьла1

Дего хержар ва хьо ца1.

Цу хьай дына баргаш хезча,

Гаьнара воаг1аш сайна вайча,

Тохалу са керахь дог,

Ц1аьхха байлу ловза ког.

Лоалахошка ловзар долаш,

Хьо ца1 вар са б1арг т1аотташ.

Везавелар чухь са доацаш,

Дуне дац са х1анз хьо воацаш.

Ц1аг1арбарех лечкъаеш, йоал со хьона палчакх еш.

Сахиларга йоал ца тхьовсаш

Дийнахь-бус хьо дего вувцаш

Малхах-дукъах бутт хьалбаьлча,

Сийсара вай шинне дийцача,

Хьежаш хургья даде йо1

Хье ма лелахьа бабий во1.

Дешархо: «Г1алг1ай эздел» яха Дударов У. стихотворени еш  Евлоев Адама

Къоано воаг1аш шийна вайча,

Баьри говра т1ера 1овессав.

Шийгара доаг1а з1амаг1ал дича,

Баркал даьккхе д1аихав.

Ший халкъа сий лорале

Г1алг1а массаза а фе хургва,

Мехка кхерам т1абоаг1е,

Чехка оарцаг1а из вувргва.

Бакъда,гуш хуле воккхаг1вар,

Г1аьле оза лоарх1авергвац:

Цунца хьакхашта из валар

Г1алг1ай эздело могадеш дац.

Эхь-эздел ца леладар

Дас-нанас а цунна могийтаргдац.

Х1аьта цар яхар ца деш вар,

Г1алг1ашта юкъе тарлургвац.

Эздел леладер сий долаш

Волга бакъду Даьхено.

Хилар Далл а из везаш

Тешал ду бусалба дино.

Сийле хьона, дуне мел латта,

Дохаргдоаца Г1алг1ай Эздел!

Денгар-денга хозлуш ма латт

1а сийрдайоаха Г1алг1айче.

«Хьо ца1 мара югаргйолаш вац»-халкъа илли д1аоал дешархоша.

lV. Къаьнара зоахалол

Дешархо: Зоахалолаш а дувцаш цхьацца дунен безам буаш хиннаб хьалхарча замалахьа ловзарга кагийча нахеи мехкарашеи. Ловзар эттача дийи бийсеи ца къовсаш д1ахьош хиннад.

Дешархоша  шоай новкъоста зоахалол дувц (зоахалола юкъе ба 7-ча класса дешархой).

                                Дунен сердало а хургйолаш,вахара дегаг1оз а йолаш,йиза гуйре санна хьо беркате  а  йоахоргволаш ва ер Мухьмад. Хьай къона безам укхунца хотта раьза  яле, со цунга г1оргья ала деза-кх 1а.

                               Ер фу саг ва аьлча, укхун мел вола гаргара саг эттача ц1аг1а 1оховш вац ер. Болх бе ховш, кулга говзал йоалаш саг ва ер, ше д1аэттар хьадеш. В1алла даьра ахча шортта ма доаккх укхо, вешта ше даьккхар хьал ца тессача 1еш-м вац.

             Ер хьайна чу а лоатталургвале, ер хьайна кара1омалургва,аьнна хете, майрра укханна бйара а хьеже йоаг1аргья ала деза 1а.

(Йо1ои з1амигача сагои халхар ду)

Дешархо: Кагийча наха мехкарашка хаттараш телаш хиннад, йи1ий хьаькъал тохкаш.

(Зоахалол дийцача к1аьнкаша хаттараш тел йи1игашка:

1.Боккхача форда юккъе латташ истол хиннад. Цу истола т1а йиъэ ми1инге цхьатарра бена биъ кхокха 1охайнаб. Цхьатарра 1охайшаб, цхьатарра х1ама йиай, цхьатарра хьалг1айттад. Малаг1а баьг1аб тхьамадалла.

   -Къулбехьера бенар. Къулбехье-Макка я- жоп лу йи1иго.

2.Йо1, ладувг1алахь. Зоахалол а хинна маьре а яха доахан д1алахка яхай хьо. Хьа бе тиша саьрг бооал.,х1аьта наькъа юккъе дошо саьрг улл. Хьаэцаргбарий 1а из саьрг?

- Сай бе боалла саьрг сайга бутаргбар аз. Сай фусам хувцаргьяцар аз, х1аьта хьо а хувцаргвацар.

3. Боккха форд ба хьона, форда йисте цхьа га яг1а, цу гаьна т1а пхи г1а доал мел ч1оаг1а мух хьакхарах, дог1а делхарах,1ай а аьхки а,  гурахьа а б1аьсти а, бос ца хувцалуш, агарал совг1а меттахьа ца доалаш. Фуд из?

-Аз кхетадечох, боккха форд-дуне да, форда йисте яг1а га- вай кхоллам ба, гаьна т1ара пхи г1а бусалба сага Дала декхар а даь, дийнахьа де дезаш т1адилла пхи ламаз да,-аьннад йо1о.

Дешархо: Тхьовра, вай даьй хана, йо1 чокхи т1а а дийхе, ший к1удал белаж т1а а оттайийя, воккаг1чун сийдеш, з1амаг1чунца дувца безаме къамаьл долаш, хьастара  хий да арайоалаш хиннай. Цу хьаста юххе хиннаб беррига безам а морзо а. Йо1ои з1амигача сагои деш дола къамаьл эзделаца хиннад.

         V.Дешархой хоамаш.

Дешархо:Г1алг1ашта юкъе массаза а сийдолаши лоарх1амеи  хиннад  хьаша-да ларх1ар. «Хьаша везар Далла а веза» оалаш да. Хьаьша-даьна камаьрша тух-сискал оттадеш йолча фусамера беркат эшаргдац.

                «Оалдама Г1аьза» яхаш багахбувцама произведени я. Илле т1а дувцачох  ч1оаг1а хала а долаш кхо х1ама т1аотт Оалдама Г1аьзийна; даьх  виса доттаг1а хьоашал воаг1а, аьнна, да вийна моастаг1а туркий мехка д1авода, аьнна; шийна езаш йола йо1 кхычахьа маьре д1алу,аьнна. Цу кхаь х1аман юкъе эггара бехкег1а дар хьаьша т1аэцар из ларх1ар лоарх1 Оалдама Г1аьза.  Наха боккха хьехам хул цу иллех.

                Даьлагара ва  хьаьша ,оалаш да. Г1алг1ай къамо массахана  дикаг1дар, хозаг1дар лоаттадаьд хьаьшана лаьрх1а, кхыметтел ц1а а хиннад  хьаьша лаьрх1а.  Ди-бийса ца къовсаш хьаьша-да т1аэца кийча хиннаб г1алг1ай.

              Гостеприимство как традиционная форма взаимного общения людей имело и имеет до сих пор широкое распространение у всех народов  Кавказа. Так, например, обычай гостеприимства стал одним из самых стойких и свято соблюдаемых обычаев у народов Дагестана. «Гость- посланник Аллаха»-говорят горцы. Во всех горских аулах гостю отводится лучшая комната, где ему никто не помешает. Гость в горах не бывает  неожиданным. Горец всегда ждет его. «Зачем живет на свете тот, для кого приход гостя-наказание»- говорят в народе. Русский писатель XlXв. Н. Дубровин писал: «Бедный горец старается предоставить приезжему точно такие же удобства, какие можно иметь у богатого; то, что нет у него, он попросит у соседа или родственников, так что вам покажется, будто все горцы одинакого состояния»

Раньше даже кровник становился для хозяина священной особою и вступал во все права гостя, т.е. под особую защиту. Так об этом пишет  этнограф  Н.Семенов  в статье о горских обычаях: «…кумыки обеспечили неприкосновенность врагу, убившему брата хозяина дома, в котором тот укрылся, в качестве гостя. Сам же кровник не знал, что остановился у брата им же убитого человека. Скрыв кровника от всех родственников, брат убитого  ночью вывел его за аул, дал ему лошадь и сказал на прощание: «Теперь уезжай куда хочешь и больше никогда на глаза не попадайся, потому что я брат того, чью кровь ты пролил сегодня».

Замечательные обычаи гостеприимства дагестанцев ни в коей мере не утратили своего значения в жизни горцев.

Vl. Ловзар « Хой шоана?»

1.Эзделах лаьца малаг1а  кицаш довз шоана?

Дешархо: Дуне хозду малхо-саг хозву г1улакх-эздело.

 Дешархо: Эг1азваха эздий саг воасталургва, воацар , киса бий а баь леларгва.

Дешархо: Эздел доацачунга денал хургдац, денал доацачунга эздел а хургдац.

  Дешархо: Сий долаш ваха хала да, сийдоацаш вала атта да.

Дешархо:  Хьайна во хиннадале корта ураг1а кхаба; нахаца во хиннадале, оллавенна лела.

2.  Эзделах лаьца ховли-довзали  хой шоана?

 Дунен чу ше вахаш саг лоравала везар фуд?  (Наха во ва алийтар да)

 Саго ше вахаш , лораде дезар фуд? (Сий)

 Ц1аккха  лерг а доацаш, делча дохка а лургдоацаш дар фуд? (Эхь-эздел)

Сага сий  доаккхар фуд? (Эхь-эздел, хоза оамал)

3.Эзделаца доаца г1улакхаш довзий шоана?

-Гучахьа воацача сагах 1отташ х1ама алар;

-Саго къамаьл деча хана юкъелелхар;

-1овдала бегаш бар;

-шийга аьлча ловргдоаца х1ама нахага алар;

-Шийгара г1алат даларах ца кхераш  хилар;

-Воккхаг1чун даь ца 1еш,з1амаг1чун а сий ца дар;

-т1ехъяьнна баге лееш, деррига къамаьл шийна т1аэца г1ерташ хилар;

-Нахах ца вашаш хилар;

-Бегаш беча хана т1ехваьнна велар;

-наьха къайленаш ха г1ертар;

-Наха хьалха ший сий доврах ца кхерар,….

Хьехархо:  Даьша леладаь хоза г1улакхаш кердадаха, уж лорадар а  леладар а мел лоарх1аме да белгалдаккха а, «эхь-эздел» яхача дешай ма1ан мел доккха да белгалдаккха а в1ашаг1ъеллай оаха ер мероприяти. Эхь-эзделах ,къаман хозача г1улакхех  в1алла а дийца варгвоацаш дувца йиш я. Х1аьта а царех к1езиг-дукха тхоашта лоарх1аме хеташ йола моттигаш я оаха хьайоалаяьраш Тхоай мероприятех оаш к1езиг-дукха пайда ийцабале дика хетаргда тхона. Тха оаг1орахьара ладарле йолаш х1ама хиннадале  бехк ца боккхаш хила.  Д1ахо йодача хана  дикаг1а болх бе хьожаргда тхо.

   Укх мероприяте дакъа лаьцачарна баркал хилда. 

Юкъедихьа литература:

1.Л.Х.Танкиева Г1алг1ай  багахбувцам.

2.А.Х. Танкиев  «Эздел-ингушская этика»

3.» З.Дзарахова «Традиции и обычаи ингушского народа»

4. Н.Семенов  статья о горских обычаях