"№4 жалпы білім беру орта мектебі" ММ

Уа?ыты:

Биология

М??алім:

Сынып:

Саба? та?ырыбы:

?анны? ?юында тромбоциттерді? р?лі.

Жалпы ма?сат:

Білімділік. ?ан, ?анны? ??рамы, тромбоциттер туралы т?сінік беру.

Дамытушылы?. А?заны? ішкі ортасы туралы т?сінік. ?анны? «а?заны? айнасы» деп аталуына то?талу.

Т?рбиелік. 1. Денсаулы? са?тауда ?ан топтары мен ??юды? ма?ызы. Донор, реципиент. 2. О?ушыларды ??ыптылы??а, бауырмалдылы??а баулу.

Саба?та с?йылтылма?ан ?ан, ?йы?ан ?ан, ?ан топтарын аны?тайтын ??ралдар, суреттер, тірек-сызбалары ?олданылды.

Сілтеме:

М??алімдерге арнал?ан н?с?аулы?

Биология о?ыту ?дістемесі

?лестірме материалдары

О?у н?тижесі:

«?ан ж?не ?ан айналымны? ма?ызы. ?анны? ??рамы. Тромбоциттер» та?ырыбын т?сінеді

Саба?та ?олданылатын материалдар:

Блум таксономиясы, диалог,жеке ж?мыс, топты? ж?мыс, «?рмекшіні? торы» ?дісі, «Ми?а шабуыл» ?дісі, «На?ты жауап» айдары, «Тап?ыр болса?, тауып к?р» ойыны, «Си?ырлы шаршы» немесе «Sudoku» к?рделенген тапсырмасы

О?ыту ?дістері:

О?ыту мен о?уда?ы жа?а ?діс-т?сілдер, о?ытуда АКТ-ны пай-далану, сыни т?р?ыдан ойлау?а ?йрету, о?ыту ?шін ба?алау ж?не о?уды ба?алау.

О?ушылар?а психологиялы? ахуал ту?ызу

М??алімні? іс-?рекеті

О?ушыны? іс-?рекеті

О?ушылар назарына «Таби?ат тамашалары» видеоролигін ?сынады.

Шарларды? т?стері ар?ылы топтар?а б?лу.

?ызы?ушылы?ты ояту

Биолог м??алім жа?а саба?ты ?зектендіретін (эпиграф) мынадай ?ле? жолдарымен бастады:

?ан айналады ж?ректі? ?мірімен,

?ан тілдеседі ж?рек деген т??ірімен.

А? т?сті м?лдір ж?не ?ызылданып,

Адам?а к?ш береді п?рменімен.

А?за барлы? жасушалар мен ?лпалар?а ?оректік заттар мен оттегі ?немі еніп, олардан зат алмасуыны? а?ыр?ы ?німдері шы?арылып отыр?анда ?ызметін д?рыс ат?ара алады. Б?л ?рдістерді ?ан жасушаларыны? с?йы?ты?ы ж?не лимфадан т?зілген а?заны? ішкі ортасы ?амтамасыз етеді. Ішкі орта а?заны? барлы? жасушаларыны? ?алыпты тіршілік ?рекетіне ?ажетті жа?дайларды жасайды. Б?л оны? ??рамыны? айтарлы?тай т?ра?тылы?ы мен физикалы?-химиялы? ?асиеттеріні? ар?асында м?мкін болады. А?заны? ішкі ортасыны? т?ра?тылы?ын са?тау гомеостаз деп аталады. А?зада ?тетін болмашы ?згерістер сол с?тте – а? ішкі ортаны? ??рамы мен ?асиаттеріне ?сер етеді.

Француз ?алымы Клод бернарды? ?анды «а?заны? айнасы» деп атауы кездейсо? жа?дай емес. ?анны? ат?аратын мы?ызы орасан зор. Ол тынысалу, ?оректену, з?ршы?ару, ?ор?анышты? ?ызметін, дене температурасыны? т?ра?тылы?ын са?тайды.

?ан 23 секундты? ішінде тамырлар мен денені бір рет айналып шы?ады. Осы уа?ыт аралы?ында ?зіні? барлы? ?ызметін ат?арып ?лгереді. ?анны? ?ызметі оны? ??рамында?ы биологиялы? заттарды? ?атысуымен ?здігінен, я?ни гуморальды реттеледі.

Адам ?анны? м?лшері айтарлы?тай т?ра?ты ж?не ол денені? массасы мен жасына байланысты. 70 кг ересек адамда 5-6 литр ?ан болады. Адам тыныш к?йде бол?анда 40-50% -ы ?ан тамырларымен ?оз?алады, оны? ?ал?ан м?лшері ?ан деполары – бауырда, к?кбауырда, шелде болады. Адам ?ансыра?анда б?лшы?ет ж?мысы кезінде депода?ы ?ан жалпы ?ан арасына ?теді.

?анны? ??рамымен химия п?ні м??алімі таныстырады.

?ан – а?зада?ы д?некер ?лпаларды? бірі. ?анны? ??рамы с?йы? плазмадан ж?не оны? ішіндегі ?ал?ан ж?ретін жасушалардан (эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер) т?рады. Ересек адамдарда 4,5-5 л ?ан болады, м?ны? 55-60%-ы плазма ж?не 40-45%-ы ?ан жасушалары.

?ан плазмасында тіршілікке ?ажетті барлы? заттар – су, минералды т?здар, н?руыздар, майлар, к?мірсулар, д?румендер, ферменттер ?ор?аныш заттары – антителалар мен бас?а да кейбір заттар болады. Плазма т?здарыны? ??рамы те?із суы т?здарыны? ??рамына жа?ын. Б?л бастап?ы а?залар ?здері ?шін сырт?ы орта бол?ан те?із суында тіршілік еткенін д?лелдейді.

Те?із суы мен ?ан сарысуыны? химиялы? ??рамы, (%)

Плазмада 90-92% су болады. 8-10%-ы минералды ж?не органикалы? заттар. Минералды заттарды? ішінде 1% натрий, калий, кальций, магний, темір ж?не хлор, к?кірт, йод, фосфар аниондары болады. ?сіресе хлор мен натрий иондары ?те к?п. Сонды?тан адамнан ?ан к?п а??анда ?анны? орнына ?ан тамырына хлорлы натрийді? 0,9%-ды? ерітіндісін ??яды. Пазманы? органикалы? ??рамында а?уызды? м?лшері 7-8%. Оларды? негіздері – альбуминдер, глобулиндер, фибриноген. Н?руызды? бір т?рлері ?анны? т?т?ырлы?ын ?амтамасыз етсе, екінші т?рлері эритроциттерден т?нуына кедергі жасайды, ?шінші т?рлері ?анны? ?юына ?атысады, т?ртінші т?рлері ?ор?аныш ?ызметін ат?арады, бесінші т?рлері ?оректік заттар болады. А?заны? ж??палы аурулар?а т?зімділігін арттыратын гамма-глобулин н?руызыны? ма?ызы ерекше.

?ан плазмасында су мен н?руыздан бас?а к?мірсулар – 0,1% ж?зім ?анты, 2% май ж?не та?ы бас?а заттар бар. ?ан жасушалары - эритроциттер ?ызыл т?сті, олар а?зада оттегін ж?не ішінара к?мір?ыш?ыл газын тасымалдайды.

Лейкоциттер – ?анны? т?ссіз жасушалары, ядросы мен цитоплазмасы болады, олар ?здігінен ?оз?ала алады да, ?ор?анышты? ?ызмет ат?арады. Лейкоциттер тек ?ан арнасында ?ана емес, бізді? денемізді? кез келген жерінде кездеседі.

Тромбоциттер – ?ан пастинкалары; ?анны? ?те ?са? ядросыз элементтері, олар жасуша т?зінділері болмауы да м?мкін. Ересек адамны? 1 мм³ ?анында 300-400 мы?, 7-10 жаста?ы балаларды? ?анында 200-300 мы? тромбоцит болады. Тромбоциттерді? м?лшері т?улік ішінде ауыт?ып отырады: олар к?ндіз к?п, т?нде аз болады. Тромбоциттер тіршілігіні? ?за?ты?ы 2-5 т?улікке созылады. Олар к?кбауырда б?зылады. Тромбоциттер ?анны? ?ю ?рдісінде ма?ызды р?л ат?арады, демек, ?ан тамырлары за?ымдан?анда а?заны ?ансыраудан с?тау?а ж?ржемдеседі. Н?руыз ?ан мен ?лпааралы? с?йы?ты?тарда суды? керекті м?лшерде таралып отыруын реттейді. ?анны? ??рамына ?р т?рлі заттар ?не бойы т?сіп т?руына ?арамастан, оны? ??рамы ?немі т?ра?ты болады., ?згермейді. Оны? себебі арты? заттар з?ршы?ару м?шесі, ?кпе, тері ар?ылы сырт?а б?лініп отырады.

?анны? ?юы. Жара?аттан?ан жерден ал?аш ?ан а??анымен, аздан со? а?пайтын болады. Себебі, ?анда?ы ерітінді к?йіндегі а?уыз талшы?ы фибрин талшы?ына айналады.

?ан тамырлары жара?аттан?анда тромбоциттер жар?а?шасыны? б?зылуы н?тижесінде протромбин б?лініп, талшы?ты фибринге айналдырады. Фибрин талшы?тары ?ан тамырыны? жара?аттал?ан жерлерін торлайды. Торлан?ан фибрин талшы?тарына ?анны? ?ызыл т?сті жасушалары – эритроциттер шырмалады да, іркілдек зат – ?ан?йы? т?зеді. Тромбоциттер та?ы серотонин деген зат б?ліп шы?арады. Серотонин ?ан тамырларыны? жара?аттан?ан жерін тарылтып, ?анны? а?уын то?татады. ?ан тамырларыны? жара?аттануына байланысты ?анны? ?юы – а?заны? ?анды к?п кетуден са?тайтын ?ор?аныш реакциясы. Егер ?ан ?юы ?ан тамырларыны? ішінде пайда болса, онда ол а?за тіршілігіне ?ауіп ту?ызады. Кейбір адамдарды? ?аны ?йымайды. Б?л плазмасында протромбинні? т?зілуіне ?ажетті н?руыздарды? бірі – глобулинні? жо?ты?ына байланысты. Б?л ауруды гемофилия ауруы деп атайды. Ол іштен туа пайда болады. Гемофилия ауруынан, кейбір адамдарда ?те кішкентай жара?аттанудан к?п ?ан кетіп, тез ?ліп ?алуы м?мкін.

Медицинада гемофилия – ауруын «корольдер ауруы» деп атайды. А?ылшын королевасы Викторияны? ?улетіне ??рыл?ан шежірелік карта?а ?ара?анда оны? ?зі де, к?йеуі де гемофилиямен ауырма?ан. Біра? Викторияны? ?зі тасымалдаушы ретінде гемофилия генін ?лы Леопольдке ж?не ?ыздары Алиса мен Беатрисса?а бергендіктен, ?лы гемофилиямен ауыр?ан, ал ?ыздарыны? дені сау, біра? олар да тасымалдаушы бол?ан. Осы балаларды? ?йленіп, т?рмыс ??руы н?тижесінде гемофилия гені Еуропаны? бас?а мемлекеттеріне: Германия?а, Ресейге ж?не Испания?а тарал?ан. ?ан ар?ылы т??ым ?уалайтын аурулар ?ана емес, дарындылы?, білімге ?абілеттілік, ?нерге икемділік немесе бас?а да жа?ымды ?асиеттер ?рпа?тан-?рпа??а беріледі. Мысалы, ??нанбай ?улетінен тара?андарды? ішінде а?ын-композиторлар к?п бол?ан. Олар: ??нанбайды? баласы ?аза? ?дебиетіні? классигі – Абай (Ибрагим), бала-немерелері – Ш?к?рім, ?бдірахман, Ма?ауия, А?ан ж?не бас?алар.

?анды ?йытпау ?шін о?ан Са т?здарын ерімейтін к?йге к?шіретін ж?не оларды т?тындыратын заттар ?осады. М?селен, ??ю?а арнал?ан ?ан?а лимон ?ыш?ылыны? т?здарын ?осады.

?анны? ?зі б?лінеді ?рбір топ?а,

Ол топтар бір-бірімен жа?ын доста.

?ан кеткенде топтастар к?мектесер,

Донор болу ?асиетті іс на?ыз дос?а.

деп, саба?ты ?ан ??ю орталы?ынан келген маман иелері жал?астырады.

Адам?а ал?аш рет ?ан ??ю ж?мысын 1667 жылды? 15-маусымында Жан Батист Дени ж?ргізген. Ол 20 рет ?ан алудан кейін ?лсіреген ауру адам?а ?озы ?аныны? бірнеше грамын ??й?ан.

Ландштейнер мен Янскийді? 1900 ж. Зерттеулері ар?ылы адам ?аныны? эритроциттері аглютиногендер, я?ни «желімдеуші» деп аталатын заттар болатыны аны?талды.

Аглютиногендерді латын ?ріптерімен А, В деп белгілейді.

Аглютиногендерді гректі? ?, β ?ріптерімен белгілейді.

А аглютиногені ? аглютининмен жеткілікті м?лшердегі концентрацияда кездессе болды, эритроциттер желімделеді.

I – топ 49% ?мбебап донор. III – топ 15%.

II – топ 30%. I? - топ 6% ?мбебап реципиент.

Донор – ?ан беретін адам. Реципиент – ?ан ??йдыратын адам. Резус фактор.

1940 жылы Ландшейнер макака-резус маймылы эритроциттерінен адам ?аныны? эритроциттеріні? аглютиногеніне туыстас аглютиноген н?руызын тапты. Б?л н?руыз резус-фактор деп аталды. Жер шарында?ы адамдарды? 85%-ы о? резусты, 15%-ы теріс резусты, я?ни а?уыз жо?.

Егер теріс резусты адам?а о? резусты ?анды ??йса, тіпті ?ан топтары с?йкес келген жа?дайда да теріс резусты адамны? ?анында б?где н?руыз болады. Егер ?анны? ?андай резус?а жататынын аны?тау м?мкіндігі болмаса, онда резус реципиентке теріс резусты донорды? ?ана ?анын ??ю керек.

Адамнан адам?а ?ан ??юды ал?аш рет ?ылыми негізінде орыс д?рігері В.Н.Шамов ж?ргізген.

Кейінгі жылдары ?ан мен оны? ??рам б?ліктерін с?рлемелеу ?дістері жасалуда. М?селен, ?азіргі уа?ытта ?р т?рлі аурулар?а с?йы? ортада?ы с?рмеленген эритроциттік, лейкоциттік ж?не тормбоциттік массаны, сондай-а? с?йы? плазманы ?олданады. С?йылтылма?ан ?ан ??юдан г?рі м?ндай компоненттерді ?лде ?айда тиімді.

Орталы? гемотология ж?не ?ан ??ю институттарында ?анды ?за? мерзімге с?рлемелеу ?дістері жасалды. Т?мен температура оны 7-10 жыл?а дейін са?тайды.

?ан тобын ажырату о?ушылар?а т?жірибе жасау ар?ылы к?рсетілді. Резус-факторды аны?тау жолы т?сіндірілді.

Биолог м??алім саба?ты жал?астыра отырып, адам ?аныны? ?ай топ?а жатуына байланысты оны? мінезін аны?тау?а болатынын ??гімелейді.

?ан мен мінез. Адам ?аныны? тобына байланысты мінезін аны?тау?а болады екен.

Бірінші топ ?аны б?л топ?а жататын адамдар ырымшылды??а ?арсы, жігерлі, табанды, ?зіл-сы?а??а бейім, ?мірдегі ??былыс?а к?зін ашып ?арайтын, ай?ынды?ты ?нататын болып келеді.

Екінші топ – сезімтал, с?л н?рседен к??ілі ?ал?ыш, сырттай ?ара?анда ?стамды ?рі байсалды болып к?рінгенімен, ж?йкесі ж??алау. ?зіне-?зі талап ?ой?ыш, ?з іс-?рекетін м??ият ба?ылап отырады.

?шінші топ – секемшіл, ?зін ?орша?ан орта?а сезікпен ?арайды, сары уайым?а жиі салынады. Біра? сабасына тез т?сіп, бол?ан ж?йтті тез есінен шы?арады.

Т?ртінші топ – к?здеген ма?сатына жетуге жан-т?нін аямайды, бас?а адамдарды ?з ма?сатына пайдалану?а шебер, махаббат м?селесінде шыдамсыз ?рі табансыз.

Ма?ынаны тану

Сергіту с?ті

Сергіту с?ті «Кел, билейік!»

О?ушылар бейнероликтегі би ?имылдарын музыка ыр?а?ымен жасайды

Ой тол?аныс

Сау адамны? ?аны ?лік ?аныны? ерекшеліктері айтылды. ?лік ?анын ??ю ?дісіне то?тал?ан ж?н.

?лік ?анын ??ю ?дісі ?те сирек ?олданылады. ?лген адамны? ?анын ??юды пайдалану ?дісі туралы ойды бірінші рет В.Н.Шамов (1928) айт?ан. Ал т?жрибе ж?зінде ?лген адамны? ?анын ??ю?а С.Д.Юдин (1930) пайдалан?ан. Б?л ?шін ?анды ?атты жара?аттан ?айтыс бол?ан, біра? денені? ішкі ?уыста?ыа?залары жара?аттанба?ан (ішек, ас?азан) немесе ж??палы ауруы жо? ?ліктерден алады. ?ліктерден ?анды ?айтыс бол?ан с?ттен алты са?атты? ішінде алу керек. ?йткені одан кейін ?лік ?анында инфекция (Ж??па) пайда болуы м?мкін. Алын?ан ?ан серологиялы?, бактериологиялы? ж?не патаномиялы? тексеруден ?туі тиіс. ?ан ?лкен ойы? к?ктамыр (вена) ар?ылы ?лікті? бас жа?ын е?кейтіп алынады. Орта есеппен ?рбір ?ліктен 1-2 литрге дейін ?ан алу?а болады. Кенеттен ?айтыс бол?ан ?ліктерден алын?ан ?ан ал?аш?ы уа?ытта ?йы?анымен, кейіннен фибинолизге байланысты ?юы тарап кетеді. Сонды?тан олар?а ?ю?а ?арсы ?олданылатын с?йы?ты?тарды ?оспайды. Ондай ?а?дар +4 - +6° -та 20 к?нге са?талады. Б?л ?ан?а цитрат ?осылма?анды?тан, к?п м?лшерде ?ан ??й?анда цитратпен улану сия?ты ас?ынулар кездеспейтін.

Бізді? балаларымыз жеті атадан бергі а?айындар арасында неке ??рма?ан. Халы? емінен бас?а медицинаны? саласы дамыма?ан к?шпенділер ?шін туысты? некені? болмауы – т??ым ?уалайтын ауруларды болдырмауды? сара да дана жолы.

Салауатты ?мір с?ру а?за?а жат ?ылы?тардан аула? болу керек екенін айтып, ИТИС ауруын тудыратын вирус тек адам ?аныны? жасушаларында ?ана тіршілік ететіні жас ?спірімдерге мысалдар ар?ылы т?сіндірілді.

Жа?а саба?ты бекіту ?шін о?ушылар?а тест с?ра?тары таратылды.

1. 1. ?ан ?ай ?лпа?а жатады:

а) д?некер; ?) б?лшы?ет; б) жабын; в) ж?йке; г) май?

2. ?ан дене салма?ыны? неше пайызын ??райды:

а) 7% ; ?) 10% ; б) 15% ; в) 20% ; г) 25% ?

3. ?ан а?за?а ?андай ?ызмет ат?арады:

а) тынысалу, ?) ?оректену, б) з?ршы?ару, в) ?ор?анышты? ?асиет, г) дене температурасыны? т?ра?тылы?ын са?тайды?

4. Адам?а ал?аш рет ?ан ??ю ж?мысы ?ай жылы ж?ргізілді:

а) 1967; ?) 1667; б) 1900; в) 1860; г) 1901?

5. Фибринноген н?руызы ?айда кездеседі:

а) ?анда; ?) плазмада; б) эритроцитте; в) тромбоцитте; г) лимфада?

«Бірінші байлы? - денсаулы?» жас ?спірімдерді ?з денсаулы?тарына нем??райлы ?арамау?а, ?мірлік м?ні бар адам а?засыны? ?ыр-сырын, ерекшеліктерін білу – оны ?р т?рлі зардаптардан са?тауды? бірінші жолы екеніне к?здерін жеткізуде ?р сала мамандарыны? ?атысында ?ткізілген кіріктірілген саба?ты? пайдасы зор болды.

О?ушылар «?рмекшіні? торы» ?дісі бойынша ?з ойларын жина?тайды?р топ бір-бір с?йлемнен ?з идеяларын айтады.

?йге тапсырмасын беру

Мазм?ндау

?й тапсырмасын білу, т?ртіп алу

Ба?алау

Формативті ба?алау

Топтарды? бірін-бірі ба?алауы

Рефлексия

Саба?тан ал?ан ?серлері мен ?сыныстары туралы ?ыс?аша жаздыру

«Екі ж?лдыз, бір тілек »