КТП по родному языку 1 класса

МБОУ «2 Хомустахская СОШ им. Е.П.Сивцева МО «Намский улус» РС(Я)»

Рекомендована: Согласовано: Утверждаю:

МО учителей____________ Зам. директора по УР Директор школы

Руководитель МО________ __________Юшкова И.Ф. _________Готовцева О.Г.

Протокол №____ «___»___________2015 г. «___»____________2015 г.

От «___»__________2015 г

Рабочая программа

по родному языку – ч.

1 класс начальной школы

(Каратаев И.И. Азбука. – Дьокуускай: Бичик, 2011.-120с., ил.

составила Пестрякова Зоя Николаевна

Хатас, 2015 г.

БыҺаарыы сурук

Үөрэх предметин үөрэтии өйдөбүлэ

Төрөөбүт тыл – көлүөнэттэн көлүөнэ5э бэриллэр ханнык ба5арар норуот улуу нэҺилиэстибэтэ, киҺи аймах ытык өйдөбүллэриттэн (сыаннастарыттан) биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл – о5о5о тулалыыр эйгэтин кыратык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиңник бодоруҺар, иэйиитэ уҺуктар, өйө-санаата сайдар, өбүгэтин үөрэ5ин утумнуур сүрүн эйгэтэ.

Ол иҺин о5ону кыра сааҺыттан о5о тэрилтэтигэр, оскуола5а төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии сүрүн ирдэбил быҺыытынан билиниллэн, Российскай Федерация уонна Саха Республикатын үөрэххэ уонна тылга сокуоннарыгар ити өйдөбүл туспа ыстатыйанан киирэн, быраап быҺыытынан көмүскэллээх, билиңңи усулуобуйа5а үгүс норуот тыла чөл туруктаах хааларыгар тирэх буолар.

Саха Республикатыгар саха тылын төрөөбүт тыл быҺыытынан үөрэтии 1922 сыллаахтан тиҺигин быспакка,үгүс оскуола5а үгэскэ кубулуйан, уопсай үөрэхтээҺин о5ону сайыннарар биир сүрүн предметин быҺыытынан билиниллэр. Ити кэм устатыгар сэбиэскэй да, билиңңи да кэмңэ орто үөрэх систиэмэтигэр буолбут араас реформалар сыалларыгар-соруктарыгар сөп түбэҺиннэриллэн, үөрэтии таҺыма, хайысхата, ис хоҺооно сайдан иҺэр.

Билигин төрөөбүт тыл, федеральнай государственнай үөрэх стандартын (ФГҮѲС) ирдэбилинэн, уопсай үөрэхтээҺин булгуччулаах чааҺыгар киирэн, базиснай үөрэх былааныгар (федеральнай) миэстэтэ,үөрэтиллэр чааҺа чопчу ыйыллан үөрэтиллэр таҺыма үрдээтэ. Алын сүҺүөх оскуола таҺымыгар төрөөбүт тылы үөрэх предметин быҺыытынан үөрэтиигэ түмүк ирдэбили эмиэ федеральнай государственнай үөрэх стандарда сүрүннүүр.

Ити ааттаммыт докумуон быҺыытынан, начаалынай үөрэхтээҺин таҺымыгар нуучча уонна төрөөбүт тылы үөрэтиигэ тэң таҺымнаах түмүк ирдэнэр. Төрөөбүт тыл атын үөрэх предметтэрин кытта бииргэ о5о личность быҺыытынан сайдыытын хааччыйыахтаа5а этиллэр, ону сэргэ урукку өттүгэр ирдэммэт саңа булгуччулаах ирдэбили – үөрэнээччигэ үөрэх дэгиттэр дьайыыларын иңэриини киллэрэр.

Үөрэх предметин сыала-соруга:

Начаалынай оскуола5а төрөөбүт тылы үөрэтии атын үөрэх предметтэрин ортотугар үөрэнээччи тылын-өҺүн уонна өйүн-санаатын сайыннарар, сүрүн үөрэнэр үөрүйэ5и иңэрэр кыа5ынан бас-көс балаҺыанньанаы ылар предмет буолар. Онон бу предмети үөрэтии таҺымыттан саха оскуолатыгар начаалынай үөрэхтээҺин уопсай туруга, үөрэнээччи салгыы сүрүн оскуола5а ситиҺиилээхтик үөрэнэрэ тутулуктаах.

О5о начаалынай оскуола5а үөрэнэр сааҺыгар билиитэ-көрүүтэ, тыла-өҺө уонна өйө-санаата тэтимнээхтик сайдар, иэйиитэ уонна саныыр санаата судургутук олохсуйар буолан, төрөөбүт тылы бу кэмңэ кичэйэн үөрэтии – норуот тыла чөл туруктаах буоларыгар, кэнчээри ыччаты улууу нэҺилиэстибэни тириэрдэргэ олус суолталаах.

Этилибиккэ оло5уран, төрөөбүт тылы уопсай үөрэхтээҺин алын сүҺүөх таҺымыгар үөрэтии сыалын үс хайысха5а араарыахха сөп:

1. үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл туҺунан билиини аан дойду туҺунан научнай билии быстыспат сор5отун быҺыытынан иңэрии,тыл үөрэ5ин сүрүн балаҺыанньаларын билиҺиннэрии, онно оло5уран, о5о билэр-көрөр, толкуйдуур кыа5ын сайыннарыы;

2. үөрэнээччи дьону-сэргэни кытта төрөөбүт тылынан бодоруҺар үөрүйэ5ин, саңа (тыл) култуурата киһи уопсай култууратын быстыспат сор5ото буоларын туҺунан өйдөбүлгэ тирэ5ирэн, саңа (тыл) араас көрүңэр (кэпсэтии, суруйуу, аа5ыы, өйтөн айыы, о.д.а.) үөрэтэн, салгыы сайыннарыы;

3. үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл норуот ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быҺыытынан ураты харыстабыллаах сыҺыаны иңэрии, хас биирдии киҺи ийэ тылын сайыннарар иэстээ5ин өйдөтүү.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуола5а үөрэтии сыала маннык сүрүн соруктары быҺаардахха ситиҺиллэр:

• дьону-сэргэни кытта бодоруҺар саңа (тыл) сүрүн көрүңнэрин үөрэнээччигэ үөрэх дэгиттэр дьайыыларын иңэриини кытта бииргэ алтыҺыннаран үөрэтии;

• тыл (саңа) – бодоруҺуу сүрүн ньымата диэн тутах өйдөбүлгэ тирэ5ирэн, үөрэнээччи кэпсэтэр уонна санаатын толору этэр (тыл этэр), суруйар үөрүйэ5ин сааҺыгар сөп түбэҺиннэрэн сайыннарыы;

• тыл үөрэ5ин билиитигэр, сурук-бичик култууратын төрүт өйдөбүллэригэр оло5уран, үөрэнээччи төрөөбүт тылын литературнай нуорматын тутуҺарын, ал5аҺа суох саңарарын уонна суруйарын ситиҺии;

• тыл үөрэ5ин сүрүн салааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэкис) туҺунан уопсай өйдөбүлү иңэриигэ тирэ5ирэн, үөрэнээччи толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы, сааҺыгар сөп түбэҺиннэрэн, өй үлэтин дьайыыларыгар үөрэтии;

• төрөөбүт тылы билии, харыстааҺын, сайыннарыы сүрүн ньымаларыгар үөрэтии.

Үөрэх былааныгар үөрэх предметин миэстэтэ

Саха тылын үөрэтии чааҺа начаалынай үөрэхтээҺини сүрүннүүр уопсай үөрэхтээҺин бырагырааматыгар (Примерная основная общеобразовательная программа начального общего образования) бэриллэр төрөөбүт тылынан үөрэнэр кылаастарга аналлаах базиснай үөрэх былаанын 3 барыйааныгар тирэ5ирэн быҺаарыллар. Үөрэх тэрилтэтэ бэйэтин үөрэ5ин бырагырааматын, былаанын оңосторугар онно баар булгуччулаах чааска киирбит предметтэр чаастарын тутуҺара ирдэнэр. Онно эбии үөрэх былаанын талар чааҺыттан бэйэтэ көрөн, ханнык ба5арар предмеккэ чаас эбэрэ,эбэтэр атын предмети эбии үөрэтэрэ көңүл.

Ити ыйыллар базиснай үөрэх былааныгар нуучча уонна төрөөбүт тылы үөрэтии чаастарын ахсаана тэңнэнэн, ордук государственнай статустаах төрөөбүт тыл үрдүк таҺымңа үөрэтиллэригэр усулуобуйа тэриллибитэ көстөр. Ону сэргэ төрөөбүт тылы үөрэтии нуучча тылын үөрэтиигэ тирэх буоларын ситиҺэр туҺуттан үөрэх матырыйаалын аттарарга табыгастаах балаҺыанньа үөскүүр.

Үөрэх федеральнай базиснай былаанын үҺүс барыйааныгар оло5уран, саха оскуолатын начаалынай кылаастарыгар төрөөбүт тылы уонна литературнай аа5ыыны үөрэтиигэ барыта холбоон нэдиэлэ5э 21 чаас бэриллэр: 1 кылааска – 5 чаас, 2 кылааска – 5 чаас, 3 кылааска – 6 чаас, 4 кылааска – 5 чаас. Бу чаастартан төрөөбүт тылы үөрэтиигэ: 1 кылааска – 3 чаас, 2 кылааска – 3 чаас, 3 кылааска – 3 чаас, 4 кылааска – 3 чаас бэриллэр.

Ытык өйдөбүллэри үөрэх предметин ис хоҺоонугар киллэрии

Начаалынай кылааска саха тылын үөрэтии о5о5о ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) үэриигэ улахан суолталаах. КиҺи аймах үйэлэртэн үйэлэргэ өрө тутан илдьэ кэлбит ытык өйдөбүллэрэ (духуобунай сыаннастара) төрөөбүт тыл эгэлгэтигэр, кэрэтигэр сѳҥѳллѳр. Ол курдук үөрэтии ис хоҺоонугар тыл үөрэ5ин сүрүн хайысхаларын сэргэ уруок, кэпсэтии (бодоруҺуу) тиэмэтин, үѳрэтии матырыйаалын быҺыытынан төрөөбүт дойду, ийэ дойду, төрөөбүт тыл, айыл5а, үлэ, төрүт дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, айымньы уонна кэрэ эйгэтэ, көңүл, кырдьык, үтүө санаа, киҺи аймах, аан дойду омуктарын тылларын уонна култууратын эгэлгэтин курдук ытык өйдөбүллэр (духуобунай сыаннастар) киириэхтээхтэр.

Үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ

Ытык өйдөбүллэрин иңэрии түмүгэ

(личностные результаты)

• Саха тылын оскуола5а үөрэтии кэмигэр о5о маннык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иңэриннэ5инэ төрөөбүт тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыа5ын толору туҺанарыгар эрэниэххэ сөп.

• Төрөөбүт тыл – омугу сомо5олуур тыл буоларын өйдүүр.

• Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэҺэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литература5а сөңмүтүн билэр.

• Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэ5э тириэрдэр ытык иэстээ5ин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллаа5ын өйдүүр.

• Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэ5эйэр.

• Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыҺан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киҺиттэн харыстабыллаах сыҺыаны эрэйэрин өйдүүр.

Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ

(метапредметные результаты)

Бэйэни-салайынар-дьаҺанар сатабыл.

Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатааан былаанныыр, туох-ханнык түмүккэ кэлиэхтээ5ин быҺа холоон билэр. Тугу билэрин-билбэтин,тугу ситэри үөрэтиэхтээ5ин арааран өйдүүр. Сылга бииртэн итэ5эҺэ суох төрөөбүт тылга аналлаах бырайыактарга кыттан (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) үлэлиир.

«Тылы сэрэйэр» дьо5уру (языковое чутье, чувство языка) сайыннарыы.Бэйэтин сааҺыгар сөп түбэҺэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саңарар эбэтэр суруйар киҺи тылыгар төҺө сөпкө эбэтэр сыыҺа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэ5эҺин, ал5аҺын быҺаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өҺүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуҺарга дьулуҺар.

Тылын сайыннарар ба5аны үөскэтии (потребность в совершенствовании собственной речи). Төрөөбүт тылын бар5а баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүҺүн, кыа5ын толору туҺанарга, тылын-өҺүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиҺилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуҺар.

Хонтуруолланыы.Бэйэ саңатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, ал5аҺа суох саңарарга, санаатын ыпсаран, хомо5ойдук этэргэ дьулуҺар.

Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл.

Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу.Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.

Билиини-көрүүнү кэңэтэр араас матырыйаалы туҺаныы. Сахалыы үөрэх наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туҺааннаах информацияны, билиини дөбөңнүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр, ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туҺанар. Сахалыы тахсар о5о5о аналлаах республика, улуус, оскуола хаҺыаттарын-сурунаалларын («Кэскил», «Чуораанчык», о.д.а.) тиҺигин быспакка аа5ар, араадьыйаннан, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр-көрөр, үөрэтэр, чинчийэр, айар үлэтигэр көдьүүстээхтик туҺанар. Сахалыы үөрэ5и сайыннарар интернет-сайтартан туҺалаах, наадалаах информацияны булан, сөпкө наардаан туҺанар; тиэкиҺи компьютерга сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир; интернет нөңүө сахалыы ыытыллар араас тэрээҺиңңэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуҺан, көхтөөхтүк кыттар.

Билиини сааҺылааҺын (структурирование знаний). Саңа билии ыларга баар билиитигэр тирэ5ирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интеграция знаний).

Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэхтэр.Төрөөбүт тыл оскуола5а о5ону сайыннарар үөрэх тутах салааларыттан (предметтэриттэн) биирдэстэрэ. Онон үөрэнээччи саха тылын үөрэх кэмигэр үөрэнэргэ төрүт буолар өй үлэтин сүрүн үөрүйэхтэрин баҺылыыр.

Саха тылын лингвистическэй матырыйаалларыгар тирэ5ирэн, өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэ5эстик толорор: тэңнээҺин (сравнение), ырытыы (анализ), холбооҺун (синтез), түмүктээҺин (обобщение, сериация), ханыылатан сааҺылааҺын (классификация), майгыннатыы (аналогия), сааҺылаан ситимнээҺин (систематизация). Итини сэргэ араас тойоннур ньыманы (индукция, дедукция) табыгастаахтык туҺанан дьону итэ5этэр, ылыннарар курдук сааҺылаан этэр үөрүйэ5э сайдар.

Рефлексия. Сыалы-соругу ситиҺэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын төһө сөпкө талбытын сыаналыыр. Үлэ хаамыытын хайдах салайан иҺэрин кэтээн көрөр. Үлэ түмүгүн дьон интэриэҺин, бол5омтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.

Бэлиэни-символы туҺанар үөрүйэхтэр. Дор5оон (буукуба), тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туҺанар. Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын оңорор. Бэриллибит моделга тирэҕирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиҺи айар. Этиини, тиэкиҺи көннөрөргө анал корректорскай бэлиэлэри сатаан туҺанар. Лингвистическэй билиини араас таблица, исхиэмэ, модель, диаграмма көмөтүнэн көрдөрөр. Таблицанан, исхиэмэнэн, моделынан, диаграмманан көдөрүллүбүт лингвистическэй билиини өйдүүр уонна кэпсиир.

БодоруҺар сатабыл.

Бииргэ үлэлииргэ үөрүйэх.Дьону кытта бииргэ алтыҺан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баҺылыыр (пааранан, бөлө5үнэн, хамаанданан, о.д.а.).Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаахтык алтыҺыы туругар кэбэ5эстик киирэр (продуктивное взаимодействие), биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таҺаарыылаахтык, көдьүүстээхтик үлэлиир үөрүйэхтэнэр (продуктивное сотрудничество).

Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киҺитин убаастыыр, сэңээрэр, санаатын бол5ойон истэр, ылынар. Ханнык ба5арар эйгэ5э кэпсэтэригэр дьон бол5омтотун тардар, сэргэхситэр, сонур5атар, кө5үлүүр сатабылы табан туҺанар. Кэпсэтэр кэмңэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиҺилии сэҺэргиир. Дьон өйдөспөт, тыл тылга киирсибэт буолар төрүттэрин сөптөөхтүк сыаналыыр, сатаан ырытар, өйдөҺүү суолун дөбөңнүк тобулар.

Кэпсэтии сиэрин (речевой этикет) тутуҺар үѳрүйэх. Дьону кытта алтыҺыыга кэпсэтии сиэрин тутуҺар, туттан-хаптан бодоруҺуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.

Сахалыы дорооболоҺор, билсиҺэр,быраҺаайдаҺар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар,телефонунан кэпсэтэр, о.д.а. үгэстэри иңэриммит, күннээ5и оло5ор өрүү туттар.

Тустаах үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ

(предметные результаты)

Саха тылын литературнай нуорматын (орфоэпическэй, лексическэй, грамматическай) тутуҺар. Дор5оону, буукубаны, тыл сүҺүө5үн, саңа чааҺын, этии чилиэнин, судургу этиини булар, быҺаарар, наардыыр.

Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуҺар.

Тиэкис өйдөбүлүн,бэлиэтин билэр (тиэмэтэ, сүрүн санаата, аата, эпиграф тутула, этиилэрин ситимэ).

Саныыр санаатын сааҺылаан, дьоңңо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуҺан суруйары сатыыр.

Тиэкис тииптэрин сэҺэргээҺин, ойуулааҺын, тойоннооҺун диэн араарар.

Монолог (сэҺэргиир, ойуулуур, тойоннуур) уонна диалог (кэпсэтии, сана үллэстии, ыйыталаҺыы, о.д.а.) арааҺын сатаан туҺанар.

Бэйэ саңатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиҺин ис хоҺоонун, тылын-өҺүн сыаналанар, ал5астарын булар, чочуйар, тупсарар.

Үөрэх предметин ис хоҺооно

Начаалынай оскуола5а төрөөбүт тылы үөрэтии уопсай үөрэхтээҺин систиэмэтигэр саха тылын үөрэтэр предмет быстыспат сор5ото, «Филология» үөрэх уобалаҺыгар төрүт буолар сүрүн куурус буолар. Онон үөрэтии сыала-соруга, тутула, ис хоҺооно уонна түмүк ирдэбилэ үрдүкү кылаастарга төрөөбүт тылы сэргэ атын филологическай предметтэри үөрэтиини кытта алтыҺыннаран-ситимнээн торумнанар.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуола5а үөрэтии маңнайгы кылааска «БодоруҺарга үөрэнэбит» диэн саңа киирэр салааттан са5аланар, ол кэнниттэн «Грамота5а үөрэтии» диэн үгэс буолбут аа5арга уонна суруйарга үөрэтэр салаа «Аа5арга уонна суруйарга үөрэнэбит» саңа аатынан үөрэтиллэр. Бу кэмңэ үөрэх былааныгар төрөөбүт тыл уонна литературнай аа5ыы чаастара бииргэ бэриллэллэр. «Аа5арга уонна суруйарга үөрэнэбит» салаа кэнниттэн биирдэ төрөөбүт тыл уонна литературнай аа5ыы предметтэрэ тус-туспа үөрэтиллэллэр. Ити кэмтэн ыла начаалынай оскуола5а төрөөбүт тылы үөрэтии ис хоҺоонун тиҺиктээхтик үөрэтии са5аланар.

Төрөөбүт тылы начаалынай оскуола5а үөрэтии ис хоҺоонун сүрүн хайысхалара үөрэтии түмүк ирдэбилин уонна сыалын-соругун ситиҺэргэ аналлаах тутаах научнай балаҺыанньалартан таңыллар. Ити ирдэбиллэргэ оло5уран, төрөөбүт тылы үөрэтии ис хоҺоонугар маннык сүрүн научнай хайысхалар киирэллэр:

• бодоруҺуу култуурата;

• саңа көрүөэ (виды речевой деятельности): истии, саңарыы, аа5ыы, суруйуу;

• тыл үөрэ5ин тутаах салааларын туҺунан уопсай өйдөбүлэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис;

• сурук-бичик култуурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ;

• ситимнээх саңаны сайыннарыы (тиэкис туҺунан сүрүн өйдөбүл).

Сүрүн хайысхаларга киирбит тиэмэлэр ис хоҺоонноро начаалынай оскуола үөрэнээччитин сааҺын уратытын, өйүн-санаатын кыа5ын, билэр-көрөр дьо5урун учуоттаан таңыллыахтаахтар.

БодоруҺуу култуурата

Дьону кытта бодоруҺуу араас көрүңэ: кэпсэтии, сэҺэргэҺии, сүбэлэҺии, сөпсөҺүү. Тылы бодоруҺуу сүрүн ньыматын быҺыытынан арыйыы: бодоруҺууга саңа (вербальные средства общения) уонна туттуу-хаптыы (невербальные средства общения) суолтата. Саңарыы уонна истии култууратын, кэпсэтии сиэрин тутуҺуу.

Саңа көрүңэ: истии, саңарыы, аа5ыы, суруйуу

Истии. Дьону кытта бодоруҺууга (кэпсэтиигэ) истии култууратын тутуҺуу. Кэпсэтии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии си хоҺоонун өйдөөҺүн. Сахалыы араас тиэкиҺи истии, сүрүн ис хоҺоонун, болҕойуллуохтаах түгэннэрин истэн сиҺилии ылыныы, истибиккэ оло5уран тус санааны үөскэтии. Истибиттэн туҺааннаа5ы, суолталаа5ы сурунуу, былаан оңоруу, анал бэлиэлэри туҺанан, ис хоҺоонун, тутулун исхиэмэнэн көрдөрүү.

Аа5ыы. Сахалыы араас тиэкиҺи сахалыы саңа интонациятын, төрүт дор5оон этиллиитин тутуҺан, тэтимнээхтик аа5ыы. ТиэкиҺи туох сыаллаах-соруктаах аа5артан көрөн,аа5ыы араас көрүңүн сатаан туҺаныы (үөрэтэр аа5ыы, билсиҺэр аа5ыы, сорудахтаах аа5ыы о.д.а.). Аа5ыы кэмигэр тиэкис сүрүн санаатын өйдөөҺүн, наадалаах, туҺалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис ис хоҺоонугар тус сыанабылы (сыҺыаны) сатаан этии. Тиэкистэн синонимы, сомо5о домо5у, түөлбэ тылы, ойуулуур-дьүҺүннүүр ньыманы туттуу бастың холобурун булуу, анаан бол5ойуу, аахпыты кэпсииргэ туҺаныы. Аа5ыллар тиэкистэн билбэт, өйдөөбөт саңа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааҺын хайдах туҺаммытын быҺаарыы. Аа5ыыга тиэкис интонациятын, туонун сүрүн санаа5а сөп түбэҺиннэрэн таба тайаныы.

Саңарыы (дор5оонноох саңа). Кэпсэтии сиэрин, саңарыы култууратын тутуҺуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини то5оостоохтук кө5үлээҺин, са5алааҺын, сал5ааҺын, түмүктээҺин. Саныыр санааны толору, сиҺилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоҺоонугар сөп түбэҺэр сахалыы тылы-өҺү, ойуулуур-дьүҺүннүүр ньымалары таба туҺаныы. Саңарыы кэмигэр туттуу-хаптыы бэлиэтин (невербальное общение) то5оостоохтук туттуу. Саңа тиибин арааҺын (ойуулааҺын, сэҺэргээҺин, тойоннооҺун) туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии түгэниттэн дор5оону күүҺүрдэн-сымнатан, үрдэтэн-намтатан, уҺатан, куолас толбонун, эгэлгэтин туҺанан истээччигэ тус сыҺыаны, иэйиини тириэрдии. Этэр санааны сааҺылаары эбэтэр тустаах өйдөбүлү истээччигэ тоҺо5олоон тиэрдээри то5оостоох миэстэ5э анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туҺаныы.

Суруйуу (суругунан саңа). Сурук-бичик култууратын тутуҺуу. Тупса5ай буочарынан ыраастык суруйуу. ТиэкиҺи устуу, истэн суруйуу (диктант).Саныыр санааны суругунан сиҺилии тиэрдии. Аахпыттан суруйуу (изложение). Дьиэ кэргэн, чугас до5ор, таптыыр дьарык, айыл5а, кыыллар тустарынан, ону таҺынан айымньы, хартыына, киинэ ис хоҺоонун, экскурсия5а, быыстапка5а сырыы туҺунан тэттик тиэкистэри суруйуу (өйтөн суруйуу). Суругунан үлэ5э синоним тыллары, сомо5о домо5у, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьүҺүннүүр ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуҺуу.

Тыл үөрэ5э

Төрөөбүт тылбыт-саха тыла. Саха омук үөскээбит, сайдыбыт историята. Саха тыла – түүр тыла. Саха тылын уруулуу тыллара. Төрөөбүт тыл киҺи оло5ор суолтата.

Дор5оон уонна таба саңарыы. Саңа дор5оонун өйдөбүлүн, сахалыы дор5оон арааҺын билии. Төрөөбүт тылын дор5ооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дор5ооннору (уҺун-кылгас аҺа5ас уонна хоҺуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаҺар бүтэй дор5ооннору, дифтоннары, Һ, нь, мурун ң, ө дор5ооннору) арааран истии, чуолкайдык, таба саңарыы нуорматын тутуҺан саңарыы. Саха тылыгар киирии тыллары үксүн сахатытан, аҺа4ас дор5ооннор дьүөрэлэҺиилэрин сокуонун тутуҺан саңарыы. Тылы дор5оонун састаабынан ырытыы.

Лексика. Норуот тылын туҺунан уопсай өйдөбүлү, төрүт уонна киирии тыл уратыларын билии. Литературнай тыл суолтатын билии, нуорматын тутуҺуу. Тыл лексическэй суолтатын быҺаарыы. Хомуур суолталаах, түөлбэ тыл, биир уонна элбэх суолталаах тыллар, көспүт суолталаах тыллар, омоним, антоним, синоним (харыс тыллар, метафоралар, сомо5о домох) өйдөбүллэрин билии, тиэкистэн булуу, саңарар саңа5а сөпкө туттуу. БыҺаарыылаах тылдьыт арааҺын сатаан туҺаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быҺаарыы.

Графика. Сурук сайдыытын бэлиэ түгэннэрин билсии, киҺи оло5ор суолтатын өйдөөҺүн. Сахалыы сурук-бичик сайдыытын историятын билии. Дор5оон буукубаларын били, таба ааттааҺын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэтимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, өйдөбүллэри (абзац, тылы көһөрүү бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сөпкө туттуу. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, каталогунан үлэлииргэ алпаабыты сөпкө түҺаныы. Компьютерга саха шрибинэн тиэкиҺи тэтимнээхтик бэчээттээн суруйуу.

Морфология. Тыл састааба диэн өйдөбүлү, тыл уларыйар уонна үөскүүр ньыматын билии. Саңа чааҺын туҺунан уопсай өйдөбүлү билии. Саңа чаастарын бөлө5ө: ааттар (аат тыл, даҕааҺын аат, ахсаан аат, солбуйар аат,) туохтуурдар (аат туохтуур, сыҺыат туохтуур, тус туохтуур), сыҺыат, көмө саңа чаастара, саңа аллайыы. Тыл састаабынан ырытыы (тыл оло5о, сыҺыарыыта).Тыллары сүрүн бэлиэлэринэн (грамматическай халыыптарынан) бөлөхтөөҺүн, ырытыы. Саңарар саңа5а тыл литературнай нуорматын тутуҺуу.

Синтаксис. Этии уонна тыл ситимэ уратыларын, этии арааҺын (сэҺэн, ыйытыы, күүҺүрдүү) билии. Тэнийбит, тэнийбэтэх этии, судургу уонна холбуу этии, сирэй саңа, ойо5ос саңа, диалог, туҺулуу өйдөбүллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдааҺын. Этиини таба интонациялаан аа5ыы, сурукка саңа дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этии чилиэнинэн ырытыы.

Сурук-бичик култуурата

Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик култуурата буоларын өйдөөҺүн. УҺун аҺа5ас дор5ооннору, дифтону, хоҺуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаҺар бүтэй дор5ооннору, саха тылыгар киирии дор5ооннору таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл төрүт сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка үөрүйэх, үгэс буолбут нуормаларыгар оло5уралларын өйдөөҺүн, харыстабыллаахтык сыҺыаннаҺыы. Киэңник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу. Тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии. Олохторо нууччалыы суруллар киирии тыллар сыҺыарыыларын таба суруйуу.

Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ – тыл култууратын сор5ото буоларын, киҺи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйэр иэйиини сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-көстөр туҺалаа5ын, тиэкис ар5ам – тар5ам барбатын, ыҺыллыбатын, биир сомо5о сибээстээх буоларын хааччыйарын өйдөөҺүн. Тылын ордук тупса5ай тутулуктаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааҺын (араарар, тоҺо5олоон бэлиэтиир) сатабыллаахтык туттуу.

Ситимнээх саңаны сайыннарыы

Туох сыаллаах-соруктаах саҥарарын-суруйарын чуолкай өйдөөн (тиэмэ, сүрүн санаа), дьон өйүгэр-санаатыгар тиийимтиэтик санаатын сааҺылаан, араас тиэкистэри холкутук саңарыы-суруйуу (истэн суруйуу, өйтөн суруйуу, о.д.а.). Тиэкис сүрүн санаатыгар оло5уран, тиэкиҺи таба ааттааҺын. Тиэкис тиибиттэн көрөн (сэҺэргээҺин, тойоннооҺун, ойуулааҺын), тиэкис тутулун тутуҺар (киириитэ, сүрүн чааҺа, түмүгэ), былаанын оңорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик тиэмэлэргэ бытарытыы. Тыл туттуллар уратытын, дэгэтин учуоттаан, сахалыы тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дьүҺүннүүр ньымалары, тыл баайын (богатство речи) сөпкө туттар (уместность речи).

Темаларынан календарнай былаан

Нэдиэлэ5э 5 ч, барыта үөрэтиллэр – 98 ч