Текст жөнүндө жалпы маалымат

Текст жън\ндъ т\ш\н\к.

   Текст - коомдук кызмат аткаруучу стилдин тигил же бул түрүндө жазылган, башы жана аягы бир бүтүндүктү түзүп турган, коммуникациялык кызмат аткарган жумуру продукт. Көркөм, публицистикалык, илимий иш кагаздарынын тексти болбосун, логикалык жактан бүткөн бир ойду билдирүү менен бирге сүйлөмдөр ич ара байланышта болуп көлөмдү пайда кылат. Демек, текст азбы, чоңбу көлөмгө көз каранды, белгилүү бир теманын чагылдырылышы - анын негизи.
   Текст ичинен майда бөлүктөргө бөлүнөт. б. а., иш кагаздарын албаганда, түзүлүшү боюнча маанилик бир бүтүндүккө ээ болуп турган бөлүкчөлөрдөн турат. Ар бир бөлүкчө өзүнчө маанилүүлүккө ээ болуу аркылуу өзүнөн чоңураак маңыздуу ойду пайда кылат, андай маңыздуу ойлордун жыйынтыгы тексттин мазмунун түзөт. Мисалга көркөм тексттеги адам маанайы жаратылыштык кубулуш, көрүнүш менен байланышта бериле турган болсо, маанайдын берилиши бир бүтүндүк маани, жаратылыштык кубулуштун берилиши өзүнчө бир маани, көрүнүштүн берилиши өзүнчө бир маанини түзөт. Бирок алар ошол тексттин бир тутумдаш бөлүгүн түзүп турган абалында маанилерден чогулган адам маанайын билдирүүчү чакан маңыз болуп саналат. Көркөм тексттин түзүлүшү жалаң эле маанайдан турбайт, окуяны берүү үчүн адам баласынын реалдуу чындыкка болгон жеке же жалпы мамилеси окуяны түзөт, аны чечүү ыкмасы да ар кандай. Окуяны берүү үчүн да автор жогоруда айтылгандай маанилик бөлүктөрдөн түзөт. Ошентип, текст ичиндеги маанилер тексттин чакан логикалык бөлүкчөлөрүн түзөт, маани, маңыз, мазмун деген текст түзүүчү категориялар келип чыгат.
   Маани - текст ичиндеги логикалык бир бүткън ойду туюндурган чакан ой. Ал бир абзацта чагылдырылышы мүмкүн, чакан темачага ээ болушу да күтүлөт. Демек, сөз мааниси бизди курчап турган чөйрөнүн атынан улам келип чыкса, тексттин ичиндеги маани ой жыйынтыктуу бир бүтүндүктү туюндурган сүйлөмдөн же сүйлөмдөрдүн жыйындысынан турат. Бул — тексттин маанилүү бөлүгү.
   Маңыз көлөмү боюнча мааниден кенен, б. а. маанилердин чогундусунан турат да, бир темага жооп боло турган окуялык билдирүүдън, же баяндоодон, же жаратылыштык сүрөттөөдөн улам келип чыгат. Ал бир канча абзацтарды ичине камтуу менен тексттин тутумдуу бир чоң бөлүгүн түзөт. Маңыз микротекст (же матетекст) деп аталып, ар бир маңыздык бөлүк чакан темачаны түзөт, андай маңыздардын жалпы түзүлүшү мазмунду пайда кылат.
   Мазмун тиешелүү темага арналган, окуялык-композициялык түзүлүшкө ээ болгон, маңыздардын интегралдык жайланышынан турган чыгарма болуп эсептелет.
   Тексттин түзүлүшү үчүн өбөлгө болгон информациялык булак бизге чейинки белгилүүбү, же белгисизби, кандайдыр бир маалыматтарды берүү кызматын аткарат. Маселен, Республиканын Президентинин Швейцарияга барышы бизге белгилүү информация болсо, бара жаткан учурунда анын визитинин максаты белгигиз информация эле. Айрым бир келишимдерге кол койкондугун массалык маалымат каражаттары билдиргенинен улам, белгилүүлүккө айланды. Ошентип, информация - текст түзүүчү дагы бир категория. Информациянын мүнөзүнө жараша тексттин стилдик түрлөрү түзүлөт. Айталы, кайсы бир адамдын иштеген жери жөнүндө маалымат бериш керек болсо, коомдук максатына жараша расмий эмес иш кагаздары түзүлсө (мис: мүнөздөмө, маалымат кат), иш кагаздарынын тексти пайда болот, ал адам жөнүндө портреттик макала, очерк жаралуу менен публицистикалык текст, көркөм каарман түзүлсө, көркөм текст жаралат, ошол эле сыяктуу илимий текст пайда болот. Ошентип, тексттин стилдик бир нече түрү келип чыгат.
   Тексттеги окуялардын, кубулуштардын ж. б. берилиши автор тарабынан ойлонуп, ылайык деп табылган ырааттуулукта ишке ашат, жайланышат. Чакан тексттерде белгилүү башталыштан аягына чейинки улануу бир кылкалыкта аткарылса, бул проспекциялык ык менен жайланышуу деп аталат. Ал эми көркөм тексттерде андай башталыштан аягына чейин ырааттуу жайланышуу боло бербейт. Эске салуу, башынан кайра түшүү ыкмасы менен окуяны артка кайруу ыкмасы көркөм чыгарманын чегинде боло берүүчү атайын усул катары колдонулат. Мындай артка кайрылуу - ретроспекциялык жайланыш.
   Тексттин түзүлүшүндө кеп каражаттарынын түрлөрү бир эле текстте ар кандай максатта колдонулушу мүмкүн. Монологдук баяндоо тексттеги тынчтык деп эсептелет, ал окуялык билдирүү, автордун ага карата болгон жеке мамилеси, көз карашы болуп эсептелет. Мындан тышкары диалогдук кептин колдонулушу тексттеги ситуация (жагдай) түзүүлү каражат катары пайдаланылат.
   Диалог бир жагынан ситуация түзүчүү ыкма болсо, экинчиден тексттеги тынчтыктан кыймыл-аракетке өткөрүүчү, үчүнчүдөн, бир үндүүлүктөн бир канча үндүүлүккө алмаштыруучу, кейипкерлерди аралаштыруучу, мүнөзүн, кыялын ачып берүүчү каражат болуп кызмат кылат. Мындай ыкма көркөм текстте композициялык түзүлүштү алып келет.
   Диалог окуяны чагылдыруучу каражат эмес, ал автордун ыкмасына карата кейипкерлерди окуяга аралаштыруучу жагдайды гана берет. Окуя автордук баяндоодо, окуяныи чечилиши автордук ой жүгүртүүдө чагылдырылат.
  Текст ичинде ар бир маани берүүчү (түзүүчү) чакан бөлүктөрдө маани топтоочу сөз каражаттары топтолот (мисалы, сингармонизм жөнүндө жазыла турган болсо).
   Сингармонизм - бир сөздөгү үндүү жана үнсүз тыбыштардын айтылышы, угулушу боюнча бир өңчөй фонетикалык ыргакка ээ болгон тилдик норма. Бул нормага баш ийген үндүүлөр бүтүндөй тил арты (жоон) же бүтүндөй тил алды (ичке) үндүүлөр болот да, ага ылайыктуу үнсүздър түпчүл же таңдайлашып айтылышы бардык түрк тилдеринде негизинен бирдей болсо, эрин күүсү боюнча кыргыз тили бардык түрк тилдеринен айырмаланып турат. Сөздүн курамында эриндүү үндүүлөр болсо, ага ылайык үнсүздөр да эринчил мүнөзгө ээ ботот. (Т.К. Ахматов, Ж. Мукамбаев. Азыркы кыргыз тили. Фрунзе, 1978, 44-б.)
   Бул жердеги маани топтоочу негизги сөздөр: сингармонизм, үндүү, үнсүз, айтылыш, угулуш,. фонетикалык ыргак, тилдик норма, тил алды, тил арты, түпчүл, таңдайлашуу, түрк тилдери, эрин күүсү, айырмалануу, ылайык, кыргыз тили. Ушул негизги сөздөрдүн айланасында сүйлөм түзүлүп, сингармонизм жөнүндө манилүү ой айтылып жатат. Мындай каражаттарды маани топтоочу семантикалык лексемалар деп атайбыз.

  Көркөм тексттерде мындай активдүү семантикалык лексемалар ар түрдүү болот, б.а., синонимдердин, өтмө маанилүү сөздөрдүн, фразеологизмдердин колдонулушу көркөмдүк үчүн тандалып алынса, антонимдер ажыратуу же бириктирүү, анализдөө же синтездөө, салыштыруу максатында пайдаланылат. 
   Тексттин структуралык түзүлүшү баяндоодон (автордук же кейипкердик), сүрөттөөдөн (жаратылыштык, кубулуштук, жагдайлык, интерьердик (үй ичин, адамдын тышкы келбетин жана мүнөзүн ж. б.), автордук же кейипкердик ой жүгүртүүдөн, б. а., кайсы бир маселени чечүүгө карата болгон мамиледен турат. Көркөм стилдин ичинен драмалык жанрда гана бул сыяктуу структуралык түзүлүш башкача чечилет.
   Драмалык текст сахна үчүн ылайыкталып жазылгандыктан, актерлордун алып чыгуусуна арналат, көрүүчү менен түздөн-түз катышта болгондугуна байланыштуу баяндоо жана сүрөттөө каармандардын кыймыл-аракети, декорациялык жасалгалары менен чечилет. Ошондуктан, ал жанрда ремарка (автор тарабынан кыймыл-аракетке, жасалгага багыт берүүчү кеби: сахнадан тоо, андан бери айыл, анын четиндеги бак арасындагы үйдүн короосу көрүнүп турат; эшиктен шашып жаш кыз кирип келет; колунда бир букет гүлү бар; байбиче ордунан тура жөнөйт ж. б.). Бул жанрда диалог кеби активдүү болот да, автордук ой жүгүртүү кейипкердин ички жана тышкы монологу аркылуу ишке ашат. (7:14)

Текст

   Бир сүйлөм менен айтайын деген ойду кеңири жана жеткиликтүү билдирүүгө мүмкүн эмес, ал үчүн текст керек. Текст деген эмне?

   Т е к с т — бул маанилик, грамматикалык, тематикалык жактан өз ара байланышкан бир нече сүйлөмдөрдүн бир бүтүн бирдиги. Тексттин эң кичине маанилүү бөлүгү — сүйлөм.
   Тексттеги сүйлөмдөр өз ирээти менен тизмектешип келип, ар бири өзүнөн мурда айтылган ойду андан ары улантат.
   М и с а л ы: Дүйшөн, адатынча, бизди мектепке ээрчитип чыкты. Бул жолу ал эч бир унчукпай, сүйлөбөй келе жатты. Мугалимибиздин мындай болгонун эч бир көргөн эмес элек.

   Мектепке кирип келгенден кийин Дүйшөн күндөгүдөй от жаккан жок. (Ч. А.)
   Бул текст төрт сүйлөмдөн түзүлдү. Алардын баары өз ара ички мааниси жана грамматикалык түзүлүшу боюнча байланышып турат.
   Эгерде сүйлөмдөрдүн ортосунда маанилик жактан байланыш болбосо, андай сүйлөмдөрдөн текст түзүлбөйт.
   М и с а л ы: Дүйшөн, адатынча, бизди мектепке ээрчитип чыкты. Кышында Ысыккөлгө көптөгөн канаттуулар учуп келишет. Бүгүн мектепте жыйналыш болду. Бермет кат жазып отурат.
   Жогору жактагы сүйлөмдөр текст болобу? — Болбойт, себеби сүйлөмдөрдүн ортосунда маанилик жактан байланыш болбой калды.
   Маанилик жактан байланышкан сүйлөмдөр жалпысынан биригип келип, тексттин мазмунун түзөт. Мазмунда ар кандай кабарлардын берилиши мүмкүн: бир нерсе же окуялар жөнүндө, аткарылган иштер жөнүндө, заттардын белгилерин же көрүнүштү сүрөттөө жөнүндө, келечектен күткөн ой-максат жөнүндө ж. б. (1:18)

Текст. Текcттин мүчөлөнүшү

   Текст болуу үчүн төмөндөгүдөй закон ченемдүү үч негизги белги эске алынат:
    1. Тексттеги сүйлөмдөрдүн туруктуу мүчөлөнүшү (тизмектелиши);
    2. Маанилик жактан бир бүтүндү түзүшү;
    3. Сүйлөмдөрдүн өз ара байланыштуулугу.
 

 1. Тексттеги сүйлөмдөрдүн туруктуу мүчөлөнүшү
   Текст эки же андан ашык сүйлөмдөрдөн түзүлөт. Бирок ар кандай эле сүйлөмдөрдүн жыйындысы текст боло бербейт. Ал туруктуу мүчөлөнүшү керек.
   1-мисал: Наркы өйүздө казактын боз адыр белесинде от жагылган тандырдын оозундай алоолонгон. билинер-билинбес мелт-калт ылдый чөккөн, жерге күүгүм чакырган, асмандагы борпоң булутчаларды кызыл-сур түскө боёгон, талыкпай албырган күндү Жамийла алаканын көзүнө кал-калай, ошол жактан кандайдыр бир сонун көрк ачылып келе жаткандай, муңайым, күлүмсүрөп карап турду. (Ч.А.)
   Бул сүйлөмдөр - бүткөн ойду билдирген кеп чыгармасы, сүйлөм, бирок текст эмес. Сүйдөмдөр тексттин эмес, татаал сүйлөмдөрдүн синтаксисттик закондоруна ылайык түзүлдү жана бирикти. Мында тексттин мүчөлөнүшү, тексттин маанилик бүтүндүгү, сүйлөмдөрдүн системалуу байланыштуулугу жок. Аларды өз алдынча сүйлөм катарында кароого да мүмкүн эмес. Ошондуктан текст эмес.
   2-мисал. Данияр унчукпай келе берди. Мен обонду дагы улантса экен деп, чыдамсыздык менен куттум. Данияр мурдагыдай эле обонун акырын баштады. Бирок бара-бара үнү күч алды. Капчыгай ичи жаңырды. Алыскы аскалар анын обонун эки-үч кайтара улантып жатты. (Ч.А.)
   Бул текст, себеби сүйлөмдөр туруктуу мүчөлөнүп, маанилик жактан бир бүтүндү түздү. Ар бир сүйлөм өз ара байланыштуу айтылды жана өз ара алдынча турган бир нече сүйлөмдөрдөн түзүлдү.
 

2. Тексттин маанилик бүтүндүгү
   Тексттин маанилик бүтүндүгү тексттин мүчөлөнүшүнүн экинчи мүнөздүү белгиси болуп саналат. Ал өзүнө төмөндөгүдөй белгилерди камтыйт:
   - текст - бул белгилүү бир темада сүйлөшүү, пикир алышуу;
   - текстте сүйлөөчү адамдын негизги оюнун ишке ашырылышы;
   - ар кандай көлөмдөгү тексттин бүткөн ойду билдириши;
   - текстке теманы же айтылган негизги ойду билдирүүчү аталыш тандап алуу;
   - тексттин демейде туура башталып, туура бүтүшү.
   М и с а л ы: Дүйшөн бизди адатынча мектепке ээрчитип чыкты. Бул жолу ал эч бир унчукпай, сүйлөбөй, сустайган каштарынын астынан бүркөлө карап, кубакай жүзү карарган темир өңдөнүп келе жатты. Мугалимибиздин мындай болгонун эч көргөн эмес элек. Алда кандай жамандык болуп кеттиби дегендей ыйбаа менен биз дагы, демейде чурулдап ойноп кетчү балдар сестейип калдык. Калың кар түшкөндө Дүйшөн дайым өзү жол баштан, анын артынан мен, анан башка кичирээк балдар чыйырга түшчү. (Ч.А.)
 

3. Тексттин байланыштуулугу

 Тексттин байланыштуулугу тексттин мүчөлөнүшүнүн үчүнчү негизги мүнөздүү белгиси болуп саналат. Байланыштуулуктун негизин сүйлөмдүн коммуникативдик ырааттуулугу түзөт, тексттеги ар бир кийинки сүйлөм мурунку сүйлөмдөрдүн базасында курулат. Мурунку сүйлөмдөгү негизги ойго кийинки сүйлөмдө жаңы маалымат кошулуу менен негизги ой өнүгүү абалында болот. Ойдун өнүгүүсүнө тексттеги ар бир сүйлөм өз салымын кошот. Ошондуктан сүйлөмдөгү сөздөр экиге бөлүнөт

Текcттин темасы жана анын бөлүнүшү

   1. Т е к с т  деген - маанилик жана грамматикалык жактан өз ара тыгыз байланышкан сүйлөмдөрдүн жыйындысы (тизмеги). Ал эми сүйлөмдөрдүн грамматикалык жактан байланышынын негизги каражаттарына сүйлөмдөрдүн орун тартиби, сүйлөмдөгү сөздөрдүн орун тартиби жана интонация кирет.
   2. Ар бир текст өзүнүн мазмунуна жараша белгилүү теманы түзөт. Тема деген - тексттин мазмунуна коюлган ат, текеттин маанилүү өзөгү, тексттин жалпыланган мазмуну.
   3. Тексттин темасы подтемага (темачага), бөлүмгө жана микротемага (кичине темачаларга) бөлүнөт. Буга мисал катарында төмөнкү тексттерди талдап көрсөтүүго болот.
   4. Тексттин темасы көп учурда анын кириш бөлүмүндө же тексттин аягындагы айрым сүйлөмдөр менен да берилет.
   5. Тексттеги сүйлөмдөр анын жалпы темасы менен гана байланышпастан, андагы негизги идея, негизги ой менен да байланышат.
   6. Тексттин темасы менен андагы негизги ойду так ажырата билүү керек. Текстте эмне жөнүндө айтылса, бул маалымат тема, текстте эмне, кандай мазмун берилсе, бул текеттин негизги ою. Тема да, негизги ой да тексттин сүйлөмдөрүн бириктирет, маанилик бүтүндүк берип турат.

 

2 - к о р у т у н д у

   Жогорку тексттин негизги темасы - «Дыйкан». Ал «Акылдуу жооп», «Таң калуу», «Уялуу» деген үч подтемадан (темачадан) жана анын ар бир бөлүмү өзүнчө микротемалардан турат. М и с а л ы: 1 - «Акылдуу жооп» деген подтемада жалкоо жана эмгекчил жигит; 2 - «Таң калуу» деген подтемада суроо жана жооп; 3 - «Уялуу» деген подтемада уялуу жана мол түшүм алуу деген микротемалар бар.
   Демек, подтема деген чоң теманын ичиндеги майда; темалар, ал эми м и к р о т е м а деген жалпы теманын майда бөлүкчөлөрү, же болбосо, кептин маанилик минималдуу бирдиги. (5:21)

Тексттин темасы, андагы негизги ой (идея)

   Тема — бул тексттин жалпыланган мазмуну, ал текстте эмне жөнүндө сөз болуп жатканын билдирет. Мисалы: спорттук мелдештер жөнүндө сөз болсо, темасы - спорттук мелдеш; адептүүлүк жөнүндө сөз болсо, темасы - адептүүлүк ж. б. Ошентип, тексттин мазмуну темасына жооп берүүгө тийиш.
   Тексттин мазмунун ырааттуу баяндоо максатында анын планы түзүлүүгө тийиш. Планда окуянын, кыймыл-аракеттин урунттуу учурлары көрсөтүлөт. (1:22)

Тил – пикир алышуунун куралы

   Тил адам коому менен бирге пайда болгон жана аны менен бирге өсүп-өнүгүп келе жатат. Ошон үчүн тилдин өнүгүшү коомдогу өзгөрүүлөргө, атап айтканда, илимдин, техниканын, маданияттын өсүшүнө жараша болот.
   Адам баласынын жашоосундагы эң зарыл, өтө керектүү куралы - тил, анткени адамдар тил аркылуу өз ара сүйлөшөт, ой-пикирлерин айтышат, ар кандай ички сезимдерин билдиришет.
   Тил адамзаттын тажрыйбасындагы жетишкендиктердин баарын өзүндө сактап, аларды тил аркылуу улам кийинки муундарга жеткирип турат. Ошон үчүн улуу «Манас» дастаны тилдин жардамы менен байыркыдан ушул күнгө чейин келип жетти.
   Жаш муундарды адептүүлүккө тарбиялоо, аларга илим-билим берүү, элдердин ортосундагы достукту чыңдоо сыяктуу эң зарыл жана маанилүү иштердин баары тил аркылуу жүргүзүлүп, жүзөгө ашырылат.

   Кыргыз тили - кыргыз элинин мамлекеттик тили. Анда ошол улуттун баардык асыл нарктары сакталган: рухий байлыгы, каада-салты, үрп-адаты, айкөл пейили ж. б. Ошон үчүн биздин ата-бабаларыбыз, сөз өнөрүн жогору баалашып, «өнөр алды - кызыл тил» деген көөнөрбөс осуяттарын жаштарга айтып келишкен.

   Кыргыз тили пикир алышуу кызматын тейлөө менен бирге мамлекеттик иштерде, илимде, билим берүүдө, маданиятта, басма сөздөрдө ж. б. чөйрөлөрдө кеңири колдонулат. Чынын айтканда, кыргыз улуту үчүн кыргыз тили - көөнөрбөс рухий байлык. Ошон үчүн эне сүтү менен берилген мындай улуу нерсенин сыйкырдуу күчүн жан-дүйнөбүзгө терең сиңирип, эне тилибизди урматтоо, аны үйрөнүү ар бир атуулдун адамдык парзы болууга тийиш. (1:13)

Кеп жөнүндө түшүнүк

   Т и л - бул элдик байлык. Биз кишилер менен пикир алышууда тилдик каражаттардан пайдаланабыз. Ким тилди канчалык жеткиликтүү билсе, анын сүйлөгөн сөзу ошончолук ачык-так, түшүнүктүү жана таасирдүү болот. Ошентип, тил менен кеп өз ара ажырагыс түрдө байланышкан.
   К е п  деген  эмне? Пикир алышуу максатында тилди күндөлүк турмушта колдонсок (сүйлөө же жазуу), бул кеп болот.
   Ата-энеңерге жардам бересиңер, саякатта болосуңар, оюн-тамаша көрөсүңөр, курбуларыңар менен жолугушасыңар - мына ушулар жөнүндө айтып берсеңер же жазып баяндасаңар, бул эмне болот? Бул кеп болот.
   Кептин эки түрү бар: 1)  оозеки   жана  2)  жазма. Булардан тышкары диалогдук жана монологдук кептер да болот. Эки адамдын өз ара сүйлөшүүсү  диалог,   жеке адамдын кеби монолог деп аталат. (1:14)

Кептин түрлөрү

   Учу-кыйрына  көз жетпеген ажайып дүйнө бизди курчап турат. Биз анын табышмактуу сырларын билүүгө кызыгабыз, алар жөнүндө өз пикирибизди айтабыз, ой жүгүртөбүз. Ошентип, башкалар менен пикир алышууда кепти колдонобуз, Демек, кеп дегенибиз белгилүү бир учурда тилди күндөлүк турмушта колдоно билүү болуп эсептелет. Ушуга байланыштуу кептин үч түрү бизге белгилүү: баяндоо, сүрөттөө, ой жүгүртүү.(3:10)

Кеп жөнүндө түшүнүк

   Т и л - бул элдик байлык. Биз кишилер менен пикир алышууда тилдик каражаттардан пайдаланабыз. Ким тилди канчалык жеткиликтүү билсе, анын сүйлөгөн сөзу ошончолук ачык-так, түшүнүктүү жана таасирдүү болот. Ошентип, тил менен кеп өз ара ажырагыс түрдө байланышкан.
   К е п  деген  эмне? Пикир алышуу максатында тилди күндөлүк турмушта колдонсок (сүйлөө же жазуу), бул кеп болот.
   Ата-энеңерге жардам бересиңер, саякатта болосуңар, оюн-тамаша көрөсүңөр, курбуларыңар менен жолугушасыңар - мына ушулар жөнүндө айтып берсеңер же жазып баяндасаңар, бул эмне болот? Бул кеп болот.
   Кептин эки түрү бар: 1)  оозеки   жана  2)  жазма. Булардан тышкары диалогдук жана монологдук кептер да болот. Эки адамдын өз ара сүйлөшүүсү  диалог,   жеке адамдын кеби монолог деп аталат. (1:14)

Монологдук кеп жөнүндө түшүнүк

   Бул сөз гректин монос - бир, логос - сөз (кеп) деген сөздөрүнөн алынган. Бир адамдын өзү менен өзү сүйлөшүүсү, же драмалык жана башка адабий чыгармаларда жеке адамдын жанындагыларына, оюнга катышуучуларга, оюнга көрүүчүлөргө карата айтылган узак сөзү монологдук кеп деп аталат. Буга мисал катарында «Ажардын монологу» менен «Толгонайдын монологун» көрсөтүүгө болот. Монологго болгон окуяны, кыймыл-аракетти бир кишинин сүйлөп бериши да кирет.
   Диалогдук кеп монологдук кептин биринчи баскычы болуп саналат. Ошондуктан монолог - оозеки кептин эң маанилүү, жогорку формасы. (5:38)

Диалогдук кеп жөнүндө түшүнүк

   Д и а л о г   гректин диалогос - аңгеме деген сөзүнөн алынган. Эки же бир нече кишинин өз ара сүйлөшүүсү деген маанини билдирет. Кептин бул түрү эл арасында кеңири тараган кептерден болуп саналат. Мында бир адам сүйлөп бүткөндөн кийин, экинчи кишинин, ал бүткөндөн кийин үчүнчү кишинин сөзү башталат.
   Д и а л о г д у к   к е п т е   окуучулар төмөндөгү талаптарды толук эске алышы мүмкүн: сүйлөгөндө сүйлөшүп жаткан кишини кызыктыра тургандай темаларды тандашы керек; өзүң жөнүндө көп мактанып сүйлөбө; сүйлөп жаткан жолдошуңдун кебин көңүл коюп ук, ал сүйлөп бүтмөйүнчө сөзүн бөлбө, аягына чейин тыңша; сүйлөгөндө катуу кыйкырып, жинденип сүйлөбө; акырын, жайдары адабий тилдин нормасында сүйлө ж.б.
   Диалогдук кеп айтылыш максатына карай: жай диалог, суроо иретинде айтылган диалог, күчтүү сезим менен айтылган диалог, буйрук маанисинде айтылган диалог болуп төрткө бөлүнөт.

Көркөм стилдин кептин түрлөрү менен карым-катнашы

   Көркөм стиль башка түрлөрдөн айырмаланып, универсалдуу стиль деп аталат. Ал бардык курактагы, ар кандай кесиптеги адамдарга түшүнүктүү. Көркөм чыгарманын жаралышынын негизги максаты — адамдарга эстетикалык-нравалык тарбия берүү менен бирге руханий дүйнөсүн, таанып-билүүсүн, дүйнөгө болгон көз карашын калыптандыруу.
   Көркөм стиль башкалардан айырмаланып, тилдик каражаттарды колдонууда эне тилдеги бай материалдардын бардык түрлөрүн, б.а., синонимдерди, өтмө маанидеги сөздөрдү, антонимдерди көркөм ыкмада колдонулушун, фразеологизмдерди ж. б. пайдалануу менен окурмандын көңүлүн өзүнө бурат, чыгарманын көркөм сөз кудурети артат, стилдbк өзгөчөлүгү пайда болот.
   Көркөм текст пайда болордон мурда автор тарабынан иштелип чыккан план боюнча системаланып, окуяны бир ыраатта берүү үчүн кырдаалды баяндоо, жаратылышты же көрүнүштү сүрөттөө, кыялындагы нерсени ой жүгүртүү аркылуу берүү ыкмалары ишке ашат. Ошентип, тексттеги сүрөттөө, баяндоо, ой жүгүртүү ыкмалары келип чыгат. Булар тексттин түзүлүшүн пайда кылып туруу менен бирге ар биринин өзгөчөлүгү көрүнүп турат.
   Сүрөттөөнүн түрлөрүнө жаратылышты, адамдын тышкы келбетин, ички мүнөзүн, үй буюмдарын, алардын жайгашуусун ж. б. чагылдыруу кирет. Ар бирин сүрөттөө үчүн ар кыл сөз каражаттары тандалат. 

    Сүрөттөөнүн бир түрү — адамдын тышкы келбетин, ички мүнөзүн сүрөттөө. Мындай сүрөттөө көркөм чыгармадагы каармандын текст ичиндеги абалын, адамдар арасындагы ордун, анын кулк-мүнөзүн чагылдырууга жардам берет. Ага шайкеш келүүчү сөз, каражаттарынын тандалышы мүнөздүү, келбетти ачып берүүчү кудурет болуп саналат.

   Көркөм чыгармаларды түзүүчү каражаттар катары сүрөттөөдөн башка автордук баяндоо деген тексттик категория бар. Баяндоо автордук же кейипкердик ыкмада ишке ашат да, окуянын жүрүшүн, кыймыл-аракеттик өнүгүүнү жазуу түрүндө бере алат. Баяндоо монолог түрүндө көркөм тексттин бир кылка, ырааттуу өнүгүп отурушуна шарт түзөт. Баяндоо көркөм тексттин маанилүү бөлүгүн түзөт, анткени сүрөттөө чыгармадагы жагдайды берүүчү кошумча каражат болсо, баяндоо автор тарабынан атайын маанини түзүүчү негизги маселе болуп саналат. Ошондуктан автордук баяндоо окуяны берүүчү автордук көз караш, позиция абал деп да аталат. (4:9)

Баяндоо, сүрөттөө (айлана-чөйрөнү), кайталоо

   Окуя, көрүнүш, кыймыл-аракеттердин логикалуу, системалуу факты, материалдарга таянылган негизде баяндалышы баяндоо деп аталат. Анда мазмун, сюжет, каармандар болот. Баяндоо аңгеме, жомок, уламыштарда, адабий чыгармаларда пайдаланылат. Ал эми кептин сүрөттөө түрүндө мазмуну, окуясы, сюжети жок болот. Предмет, көрүнүш, айлана-чөйрө, пейзаждын белгилери, касиеттери, сапаттары көркөм сүрөттөлөт.
   Күн кеч кирип бара жатат. Аялдамада эл толтура. Бир сааттан бери автобус жок. Тыныгуу мезгили болсо керек. Шашкан адамдар улам саатын карап тынчсызданышууда. Аңгыча аба барган сайын муздап, кар себээлей баштады. Тез эле теребелди аппак кар каптады. Шашкандар автобустан үмүтүн үзүшүп, ак карды жирей жөө жөнөштү.
   Мында алгач айлана-чөйрөнүн абалы баяндалып, андан соң сүрөттөлдү, акырында кайра кыймыл-аракет баяндалды. Мунун схема түрүндөгүсү:

баяндоо -----› сүрөттөө -----› баяндоо.

   Айрым учурда айлана-чөйрөнү, анан окуя жөнүндө баяндоо, кайра пейзажды сүрөттөө, анан кайра баяндоо болушу да мүмкүн. Схемасы төмөндөгүдөй:

сүрөттөө -----› баяндоо -----› сүрөттөө -----› баяндоо.

Ой жүгүртүү

   Тилди күндөлүк турмушубузда колдоно билсек, бул - кеп болот. Кептин үч түрү бар: баяндоо, сүрөттөө, ой жүгүртүү. Мындан мурда баяндоо жана сүрөттөө жөнүндөгү маалыматтар менен таанышканбыз, эми ой жүгүртүүгө токтололу.
   Ой жүгүртүү - бул кептин бир түрү, анда кандайдыр бир көрүнүш, окуя, болгон чындык ж. б. жөнүндө маалыматтар баяндалат. Кептин мазмуну эмне үчүн ушундай? эмне үчүн керек? кимге керек? деген суроолорго жооп берүүгө тийиш.
   Анын түзүлүшү төмөнкүдөй: адегенде кандайдыр бир ой (тезис) айтылат; андан кийин айтылган ошол ой мисалдар, себептер, шарттар менен далилденет; акырында корутунду жасалат. (2:18)

Ой жүгүртүүнүн мүнөздүү белгилери

   Ой жүгүртүү - баяндоо, сүрөттөөгө караганда түзүлүш жагынан татаал. Бул кептин илимий стили менен тыгыз байланышта келет. Окуя, көрүнүштөрдүн, табияттын ар кыл кубулуштарынын келип чыгуу шарттарына, өбөлгөлөрүнө байкоо жүргүзүү, алардын себебин, сырларын билүү, ачуу максатында зарыл материалдарды, аргумент-далилдерди суроо коюу аркылуу табуу. Аныгына жетүү, акырында ошолордун негизинде жыйынтыкка, корутундуга келүү, тыянак чыгаруу, издеген суроолорунун жообун, жандырмагын табуу болуп саналат.

Ой жүгүртүүнүн түзүлүш схемасы төмөндөгүдөй:

   Бул - толук ой жүгүртүүнүн көрүнүшү. Айрым учурда ой жүгүртүүдө тезис катышпай калышы мүмкүн. Же тигил, же бул ой жүгүртүүнүн корутундусун чыгарууну окурмандардын эркине калтырган учурлар да болот. Мында тезис, далил, аргументтерге таянуу менен туура жыйынтыкка келүүгө шарт түзүлөт.

   Ой жүгүртүү логикалык ойлонууну, суроо коё билүүнү, бир нерсеге байкоо жүргүзө алууну, аны башкалар менен салыштырууга үйрөнүүнү, белги-касиеттерди же себептерди далилдүү факт, аргументтердин негизинде таба алууга, өз алдынча корутунду пикирге келүүгө, бардык окуя, көрүнүштөргө аң-сезимдүү мамиле жасап, талдай алууга, чыгармачыл ой жүгүртүүгө көнүктүрөт, түшүнүк, элестөөлөрүн байытат. Илим-билимдин сырларынан кабар берип, анализ, синтез жасоого үйрөтөт. (6:46)

Кеп

Тышкы кеп

Ички кеп

Кеп ишмердүүлүгү

Формасы боюнча

1. Угуу	Рецептикалык кеп
2. Окуу

1. Сүйлөө	Продуктивдүү кеп
2. Жазуу

Оозеки кеби

Жазуу кеби

Сүйлөө максаты боюнча

Монологдук Диалогдук Полилогдук

Баяндама Дилбаян Текст түзүү

Тема: Текст. Тексттин мүнөздүү белгилери, каражаттары, типтери

1.Текст жън\ндъ т\ш\н\к.

2.Тексттин дидактикалык материал катары эсептелиниши.

3.Тексттин стилдери жана типтери.

Тилдик деёгээлдердин ар биринин изилдъъ предмети болот. Фонетиканын изилдъъ предмети – тыбыш, синтаксистики – с\йлъм. Ал эми стилистика ъз алдынча тилдик деёгээл болбосо да, анын ъз\н\н изилдъъ предмети бар. Ал – текст.

Текст – бир с\йлъмдън да, бир канча с\йлъмдън да куралышы м\мк\н. Бирок ага ъзгъчъ талап коюлат. Ар кандай с\йлъм же с\йлъмдърд\н тобу текст болушу \ч\н, биринчиден, ал белгил\\ бир маалыматка ээ болушу, экинчиден идеялык мазмунду туюнтушу, \ч\нч\дън интонациялык жактан аякташы, търт\нч\дън, стилдик бир б\т\нд\кт\ т\з\ш\ зарыл.

Айрым бир чакан тексттерде подтемалардын катышы къпч\л\к учурларда м\нъзд\\ эмес. Ал негизги ъзъкт\к тема (кээде микротема деп да аталат) жана анын мазмунун ачуучу бир нече микротемалардан т\з\лът. Айталы, Бугу жън\ндъг\ текст микротекст катары эсептелинет да анын негизги ъзъкт\к темасы – Бугу, ал эми микротемалар катары бугунун ж\н\, тумшугу, м\й\здър\, буттары кызмат аткарат.

Бул жагынан алганда, микротемаларды кептин предметтери деп атаса да болот.

Демек, микротемалар тексттин структуралык эё кичине элементтери катары негизги ъзъкт\к теманын маани мазмунун ар тараптан кърсът\\ \ч\н кызмат кылат жана тексттин структуралык мазмундук т\з\л\ш\ндъ чоё роль ойнойт.

Кыскасы, текстте тема тъмънк\дъй т\з\л\штъ берилиши м\мк\н.

Тема – подтема – микротема.

Тема – микротема.

Кър\н\п тургандай, подтемага караганда тема сыяктуу эле микротемалар да тексттин структуралык – мазмундук туруктуу элементтеринен болуп саналат. Тексттеги с\йлъмдър бири экинчиси менен маанилик – грамматикалык жагынан жана грамматикалык т\з\л\ш\ боюнча байланышып, тексттеги айтылуучу ойдун маанилик б\т\нд\г\н, же анын структуралык бирдигин т\з\п турат.

Бул айтылгандарды ырастоо \ч\н тъмънк\ текстти талдап къръл\.

Кайберендин мекени.

1. Эчки – текелер дайыма бийик тоолуу жерлерде ж\р\шът.

2. Кандай жасалма зоо болсо да туягынын учу менен кичинекей нерсеге такалса эле алар буйдалбастан ж\р\п чыгышат.

3. Аскалар аларды ар кандай жырткычтардан куткарат.

4. Кайберендер эртеё менен жана кечки салкында оттошот.

5. Аркар, кулжалар, эликтер к\нд\з\ зоолордун боорунда, бадалдардын арасында, кумда жуушап, к\нд\н табына кактанышат.

6. Кыскасы алардын т\бъл\кт\\ мекени к\зг\дъй жалтыраган жалама зоолуу, кък тийген бийик аскалуу тоолор болуп саналат.

Бул тексттеги ойдун т\з\л\ш бирдигин аныктап турган белгилер тъмънк\лър:

1. С\йлъмд\н ъз ара синонимдик катыштагы лексикалык – кайталоолор аркылуу байланышы – эчки – текелер (1- с\йлъмд\н ээси) – алар (2-с\йлъмд\н ээси) аларды (3-с\йлъмдъ толуктооч) – кайберендер (4 – с\йлъмд\н ээси) – аркар кулжалар, эликтер (5-с\йлъмд\н ээси) - алардын мекени (6 – с\йлъмд\н ээси).

2. С\йлъмд\н баяндоочторунун этиштер аркылуу уюштурулушу, алардын жак, сан, чак боюнча окшоштугу жана с\йлъмд\н ээсин ээрчип айтылышы – бардык этиштик баяндоочтор \ч\нч\ жакты: бардыгы ъткън чак маанисинде, с\йлъм ээлеринин лексико – грамматикалык табиятына байланыштуу баяндоочтор алардын къпт\к санда ээрчип турат (ж\р\шът, чыгышат, оттошот, кактанышат).

3. С\йлъмд\н аралыгында ъз ара ой бирдигинин ырааттуулугу – алар жасалма зоолордо кеёири ж\р\шът – аскалар аларды жырткычтардан сактайт – кайберендер эртеё менен кечинде оттошот – к\нд\з\ алар дем алышат – ошентип, алар бийик тоолорду т\бъл\к мекендешет.

4. Тексттеги с\йлъмдър ъз ара тематикалык, стилдик жагынан да жалпылыктарга ээ. Жогоруда кърсът\лгъндъй, маанилик жана грамматикалык жактан ъз ара тыгыз байланышта келген с\йлъмдър композициялык жана маанилик т\з\л\ш\ боюнча тъмънк\дъй бъл\ктърдън турат:

а) тексттеги ойдун башталышы;

б) ън\г\ш\;

в) аякташы;

а) Тексттеги айтылуучу негизги ойду, анын темасын аныктай турган, же алардан кабар бер\\ч\ алгачкы с\йлъм же с\йлъмдър ойдун башталышы деп аталат. Жогорудагы тексттеги биринчи с\йлъм эчки текелер дайыма бийик тоолуу жерлерде ж\р\шът – тексттеги ойдун башталышы. Анткени алар аркылуу эчки – текелер (жалпы эле кайберендер) – тексттин темасы жана алар мекендеген бийик тоолор – тексттеги айтылуучу негизги ой жън\ндъ алгачкы кабар беришет.

б) Теманын маанисин андан ары тереёдет\\ менен, аны кеёейт\\, ъърч\т\п – ън\кт\р\\ максатында колдонулган башталыштан кийин кел\\ч\ с\йлъмдър тексттеги ойдун ън\г\ш\ деп аталат.

Берилген тексттеги 2-5 – с\йлъмдър андагы ойдун ън\г\ш\н шарттап турат. Аткени ал с\йлъмдъ кайберендин жашоо шарттары биринен кийин экинчиси берилип ырааттуу чагылдырылган.

в) Тексттеги айтылып жаткан окуя, кър\н\ш ар кандай кубулуштар туурасындагы ой – корутундуларды жыйынтыктоочу акыркы с\йлъм же с\йлъмдър тексттеги ойдун аякталышы деп аталат.

Тексттеги акыркы с\йлъм – к\зг\дъй жалтыраган жалама зоолуу, кък тийген бийик, аскалуу зоолор – ойдун аякталышы катары каралат. Анткени бул с\йлъм кайберендер, алардын жашоо шарттары менен т\бъл\кт\\ тыгыз байланышкан тоолор, андагы жалама зоо бийик аскалар туурасындагы айтылган ой – пикирди жыйынтыктоочу, корутундулоочу с\йлъм болуп эсептелет.

1. Баяндоо – турмушта болгон, айрым учурларда болуп жаткан, же боло турган окуяны, кър\н\шт\ логикалуу, ырааттуу м\нъздъ жазуу, же оозеки т\рдъ кабарлоо, айтып бер\\. Баяндоонун алгачкы с\йлъмдър\ндъ къб\нчъ болуп жаткан же болуп ъткън окуянын мезгили же орду кабарланат. Ошондой эле аёгеме, жомок, уламыштарда китептин баяндоо т\р\ кеёири пайдаланышат. Анда мазмун, сюжет, каармандар ъзгъчъ м\нъзд\\.

2. С\ръттъъ – кър\н\штърд\н, жандуу жана жансыз заттардын, жаратылыш кубулуштарынын белгилерин, сапатын, ар т\рд\\ касиеттерин белгил\\ бир тартипте айтып бер\\ же жазуу. Демек, с\ръттъъ эки бъл\ктън турат. Биринчи бъл\ктъ с\ръттъл\п жаткан обьект жън\ндъ жалпы т\ш\н\к берилет, экинчи бъл\ктъ анын белгилери ачылат.

3. Ой ж\г\рт\\ - бир нерсе жън\ндъ ойдун ыраатталышы же тъг\ндъл\ш\. Илим мыйзамдарынын чындыгы далилденген ой ж\г\рт\\лъргъ негизделет. Ой ж\г\рт\\ жънъкъй жана татаал болуп бъл\нът.

Жънъкъй ой ж\г\рт\\ - ушул логикалык системада башка ой ж\г\рт\\лъргъ бъл\нбъйт. Татаал ой ж\г\рт\\ ар т\рд\\ логикалык байланыштардын жардамы менен жънъкъй ой ж\г\рт\\лърд\н маанисин бил\\ аркылуу татаал ой ж\г\рт\\лърд\н мааниси билинет. Ой ж\г\рт\\ ойлоону пайда кылып жаткан т\ш\н\кт\н ички мазмунуна карата анализ ж\рг\з\\ менен ал маалыматтардын бирин – экинчисинен айырмалай турган белгилерди табууну т\ш\нъб\з. башкача айтканда, далилдерге таянуу менен ъз оюн монолог т\р\ндъ маалымдоо ой ж\г\рт\\ деп аталат. Ой ж\г\рт\\ \ч\н т\з\лгън текст \ч бъл\ктън турат.

а) тезис – ой ж\г\рт\\ \ч\н (чечмелъъгъ арналган) берилген алгачкы, негизги ой;

б) далилдер – негизги ойду чечмелъъгъ арналган аргументтер, фактылар;

в) корутунду – баяндалып жаткан окуяга, кър\н\шкъ карата айтылган с\йлъъч\н\н же жазуучунун жеке къз карашы, баасы.

Текст жън\ндъ т\ш\н\к

Кийинки мезгилдерде текст менен иштөө проблемалары окуу куралдарында, методикалык адабияттарда да, практикалык иш-аракеттерде да абдан актуалдуулукту түзүп, кеңири иликтенип изилдөө обьектисин түзүп калды. Кеп өстүрүү жүмуштарында тексттер «дидактикалык материал» катары бааланып, аны менен иштөөнүн оптималдуу ышаларына активдүү көңүл бөлүнүп, методикалык, тажрыйбалык ыкмалар сунуш кылынууда. Ошондои эле, теориялык жакган да, актуалдуу проблема катары тексттер лингвистикалык, социалдык, стилистикалык, когнитивдүү ж. б. илимий изилдөөлөрдүн активдүү обьектисине айланды. (Өмүралиев С., Мусаев С. Ж., Маразыков Т. С. ж.б.)

«Текст - бул мазмундун жана форманын ажыралгыс бүтүндүгү» болуп, анын негизги максаты - белгилүү информацияны камтыгандыгы. Тексттин мазмуну түшүнүктүү болушу үчүн байланыштуу, логикалуу жана удаалаштыкта түзүлөт. Текст - кеп ишмердүүлүгүнүн продуктысы катары чыгармачылыктын натыйжасы. Ал эми, методикада текст «айтуу» съзүнүн синоними катары колдонулуп, ар кандай «кеп ишмердүүлүгүнүн жыйынтыгы» маанисин билдирсе, көпчүлүк учурда жазуу менен айтуу ишинде колдонулат.

«Тексттин түзүлүшү үчүн ар бир сүйлөмдүн салымы болуп, анын негизин түзөт. Сүйлөмдөрдүн өзүнө таандык орду, ролу, белгилүү бир функциясы, семантикалык структуралык жана коммуникативдик көп кырдүү байланыштары болот. ...Сүйлөмдүн синтаксисинен тексттин синтаксисине өтүү, ар башка сүйлөмдөрдүн өз ара карым-катышына, тутумдаштыруучу каражаттарына көңүл буруу зарыл». Айрым илимий адабияттарда: «Тексттеги сүйлөмдөрдүн байланышы-баарынан мурда ойлонуунун байланыштары» (Л.Щерба) деп белгилеген. Ошондуктан тексттин карамагындагы сүйлөмдөр өзүнөн мурунку жана кийинки бир нече сүйлөмдөргө семантикалык-структуралык жактан байланышып, эриш-аркак бир бүтүн процесстин бөлүгүн түзүп тургандай, коммуникативдик функциясы менен катышышат. Алар тутумдаш, удаалаш жана паралелль байланыштуулукта колдонулат. Бул фактыларды кийинки чыккан «Кыргыз тили» окуу китептеринде кеңири беришкен. Сүйлөмдүн тутумундагы фонетикалык, лексикалык, морфемалык, грамматикалык жана стилистикалык каражаттар тематикалык, логикалык байланыштуулукта колдонулуп, белгилүү максатты аткаруу кызматында болушат. Демек, тексттин тилдик закон-ченеми теорияга караганда, логиканын, психологиянын, прагматиканын, стилистиканын жана коммуникациянын закон-ченемине таянат. Ошондуктан текстте негизги жагдай катары синтаксистик параметрлер эмес, «коммуникативдик параметрлер, б.а. тема, рема, модели боюнча информацияны берүү жолу, ыкмалары чечүүчү мааниге ээ».

Ошондуктан тексттеги мазмунга карай автордун, же маалымат берүүчүнүн чыгармачыл жана ишкердүү аракети да камтылып, тексттин табиятындагы өзгөчөлүк катары түшүндүрүлүүгө тийиш.

Текст таануу процесстеринде жогоруда белгиленгендей, андагы сүйлөмдөрдүн коммуникативдик байланыштуулугуна, тексттин мазмундук бүтүндүгүнө жана удаалаштыгына, чыгармачыл ыкмалар менен окуучулардын көңүлүн буруу жана дидактикалык материал катары өздөштүрүү аспектилерине басым жасалат.

Ар кандай текст кеп өстүрүү иштеринде дидактикалык материал катары колдонулуп, окутуунун таяныч өзөгүн түзөт. Себеби ар бир кептик текст билим берүүчүлүк жана тарбиялоочулук касиетине ээ болуп, мугалим менен окуучунун ортосундагы данакерликти, башкача айтканда, дидактикалык функцияны жузөгө ашырат.

Тексттер көлөмдүк, өлчөмдүк мүнөзү боюнча максималдуу жана минималдуу болушуна карай анын мазмундук материалы берилет. Алар микро текст жана макро текст болуп колдонулат. Микротексттер бир же 2 сүйлөмдөн туруп аныктама, билдирме, телеграмма, арыз ж.б. тексттерин түзүп, семантикалык мааниге ээ болгон чакан көлөмдөгү номинативдик сүйлөмдөр да функционалдык өзгөчөлүк менен колдонулат. Бул учурда, тексттин өзөгү маалымат билдирүүчү каражат катары кабыл алынат. Окуучулардын көңүлүн темалык аталышка буруп, анын өзгөчөлүгү эске алынат. Айрым учурда микро тексттер абзацтын, диалогдун жана монолргдун чегинде ишке ашып, мазмундуу ойду берип, бүтүндөй тексттин бир бөлүгүн туюндурат. «Бул сыяктуу микротексттердин өз ара байланышы, тизмектелиши жалпы макро тексттин органикалык бөлүгү катары келет. Ошондой эле, тексттер ромаңцын, повесттин көлөмүи билдиргендикген, макро тексттик өлчөмдө болот да, «ал принципиалдуу мүнөздөмөгө ээ эмес». Тексттердин мындай көлөмү жөнүндөгү түшүнүктөрдү ар бир класста сөз кылууга туура келет.

Ал эми ишкердүүлүктүн түрүнө жараша, түшүндүрүү тексти, далилдөө тексти, негиздөө тексти, ишендирүү тексти, текст аркылуу текшерүү ж.б.түзүлөт.

Коммуникативдик тексттердин мазмундук структурасы боюнча төмөндөгүдөй композициялык форма сакталып, айтылуучу маалыматтарды берүү ыкмасын талап кылат.

• Ойдун камтылышы. Тексттеги берилүүчү маалымат

боюнча киришүү этабы жана негизги ойду билдирүүчү

сүйлөмдөрдүн колдонулушу.

• Ойдун өнүгүшү. теманын мазмунун андан ары тереңдетип, өркүндөтүү максаттарында колдонулган сүйлөмдөр же абзацтар.

• Ойдун аякталышы. Темага карата берилген мазмундун

белгилүү окуялар жөнүндөгү жыйынтыктоочу сүйлөмдөр

же абзац.

Тексттердин структуралык бөлүктөрүн төмөндөгүдөй кароого болот.

Текст

I. Мүрөктөй таза суу - бүтүндөй жаратылыштын, адам-дын жашоосунун кепили. Мөлтүрөгөн муздак булак суусуна бетиңди чайысаң эле кандай рахат берип, көңүлүңдү ачат.

II. Суусуз жашоону элестетүү мүмкүн эмес, суу - ар бир кадамыбыздагы, күнүмдүк жашообуздагы зарыл нерсе. Ошондуктан суунун тазалыгын сактап, ага саргмжалдуу, этият мамиле жасоо ар бирибиздин милдетибиз.

III. Сууга элдин байлыгы катары мамиле жасоону «Суу сыйлаган зор болор, суу кордогон кор болор» деген улуу акын Барпынын накыл сөзү менен түшүнүү жетиштүү.

Тексттеги I абзацтагы сүйлөмдөр ойдун башталышын, ал эми II абзацтагы сүйлөмдөр ойдун өнүгүшүн, көңүл бура турган маанилүүлүгүн, III абзацтагы сүйлөмдөр ойдун жыйынтыкталышын жана аякталышын билдирет.

Тексттердин негизги өзгөчө белгилерин төмөнкүлөр түзөт: Тема, рема, абзац, мазмуну, стили, микротемасы, жабдылышы. Булар тексттин курулушунда өз ара байланышта турган негизги каражаттарын түзүү менен алардын колдонулушун тексттке коюлган талап катары да белгиленет. Өзгөчө жазуу иштерин үйрөтүүдө жогорку тексттин белгилери боюнча окуучулардын жетиштүү билгичтикке ээ болушу негизги текст таануу принциптеринен болуп эсептелинет.

Тексттердин темасын коюу үчүн окуучунун теориялык жана практикалык түшүнүктөрүн арттыруунун мааниси чоң. Анткени текст аркылуу анын кебин өстүрүу иш-аракеттеринде кептик маданиятынын деңгээлин көрсөтө алат. Теманыч теориялык, методикалык мүнөздөмөлөру боюнча аныктамалар илимий, методикалык адабияттарда жана окуу китептеринде көп кырдуу берилген. Тексттин темасы анын аталышын билдирип, жалпы оюн көрсөтөт. «Тема - тексттин маани-маёызын жалпылап көрсөт\п, негизги проблемаларын топтоштуруп (концентрациялап) берген аталышы». Тексттин аталышы - анын ачылбаган мазмуну, маанилүү өзөгү. Тексттин аты темага жана жалпы берилүүчу негизги ойго байланыштуу коюлуп, структуралык мазмунду жалпылап чагылдыргандыктан, тексттин маанилик, тематикалык жана грамматикалык жактан бир бүтүндүккө биригишин билдирет, экинчи жагынан тема ремалык катнаштын негизинде түзүлгөн коммуникдтивдик байланышты да камтыйт. Мазмундагы «негизги ой - темада коюлган суроого жооптун берилиши».

Текстүин темасы бир нече микротемалардан турат. Микротема- тексттин бир деталы. Ал жалпы мазмундун кичинекей бөлугүн билгизип, бир нече сүйлэм аркылуу Туюндурулат Андай сүйлөмдөр бүтүндүн бөлүгү катары ой|у чагылдырат. Ар бир микротема тексттеги бир сүйлөм аркылуу башталып, составына бир нече сүйлөмдөрдү камтыйт, алар бири-бири менен маанилик, темалык жактан байланышып турат. Ошондуктан тексттеги микротема менен абзац эриш-аркак байланышта болушу ыктымал.

Тексттин ремасы - темадагы сүйлөмдөрдүн маалымдоо жаңылыгын көрсөтүу менен билдирүүнүн маалыматтык борборун

да т\зөт. Кийинки сүйлөмдөр үчүн тема катары колдонулат. Мисалы, Кинотеатр ремонт үчүн жабылган. Бул сүйлөмдөгү кинотеатр (тема), ал эми ремонт (рема) болуп рема маалыццоо борборун билдирип калды.

Тексттин абзацы - тексттин маанилик жана структуралык бөлүгүн түзүп, бир нече сүйлөмдөрдү мазмуну боюнча бирбириктирген фрагмент. Тексттерде бир нече абзац болуп, алар бир ойдун башка өңүтүнүн башталышы жана аякталышы менен түзүлөт. Абзац жаңы жолдон беш тамганын ордун калтыруу менен жазылып: жазуу иштеринин композициялык, стилистикалык кызматын аткарат. Абзац тексттин сабаттуу жабдылыш техникасын көрсөтүү менен анын структурасында керектүү ойдун бөлүнүп берилишин кпмсыз кылат. Абзацтын туура коюлушу менен мазмунду сгруктуралык бөлүмдөргө ажыратып берүүдө жана аны кабыл алууда өзгөчө мааниге ээ.

Тексттин мазмуну - темага байланыштуу берилип, структуралык багытына жана композициялык формаларына карай фнукционалдык маанилери белгилүү болгон стилдик озгөчөлүк менен түзүлөт.

Коммуникативдик тексттер күндөлүк турмушта активдүү колдонулган тармактарды тейлөө менен жашоо шарт үчүн зарыл болгон кырдаалдык байланышты камтып турган кептик мазмунду билдирет., Мисалы, «Мектепте», «Базарда», «Китепканада», «Конокто» ж.б. Тексттин бул түрүнө «Ыраазы болуу», «Кечирим суроо», «Куттуктоо», «Кабарлоо», «Алдына түшүү», «Көёүл айтуу» сыяктуу мазмундагы кептик коммуникативдик тексттер кирет.

Ал эми тематикалык тексттер өлкөнүн коомдук тармактары боюнча түзүлүп, окуучулардын таанып-билүүчүлүгүн өстүрүү, дүйнө таанымын арттыруу үчүн даярдалган мазмундагы кептин түрүн билдирет. Мисалы, «Кыргыз тоолору», «Бишкек шаары», «Курманжан датка», «Манас» эпосу, «Сулайман тоосу», «Ысыккөл - кыргыз бермети», «Ч. Айтматов - кыргыз даанышманы», «Кыргыз киносу», «Кыргызстан аба жолдору», ж.б. мындай тексттердин мазмунун интерпретациялоо менен, алардын тилдик каражаттары, лексикалык минимумдары аркылуу окуучулардын байланыш кеби өстүрүлөт. Байланыштуу кепти өстүрүү сабактарында колдонулуучу бардык эле тексттердин коммуникативдик, таанып-билүүчүлүк сапаттарына басым жасалуу менен колдонууга тийиш.

Кептик тексттер менен иштөөдө ага коюулуучу төмөндөгүдөй методикалык талаптар жана аны тандоо критерийлери эске алынат.

Текстке коюлуучу талаптар:

• Мазмундун кызыктуулугу, билим тарбиялоочулук ролу.

• Тексттин логикалык-композициялык тыкандыгы.

• Адабий тилдик нормативдердин сакталышы.

• Тил каражаттарынын къркъмд\\л\г, ийкемд\\л\г\, ылайыктуулугу.

• Чъйръгъ татыктуу, жаёылыкты камтыгандыгы.

• Анын проблемасынын конкретт\\л\г\.

Тексттердин м\нъзд\\ белгилерин аныктоо

1. Коммуникативдик параметрлерин аныктоо;

2. Т\з\п турганбирдиктерин далилдъъ;

3. Тексттин негизги семантикалык структуралык функцияларын тактоо.

4. Тилдик бирдиктердин функцияланышында сапаттык ъзгъчъл\ктър\н аныктоо.

5. Фраза аралык, абзац аралык, микротема аралык катыштарын байкоо.

Мындан башка чындыктын чагылдырылышы, психологиялык, этикалык, тарбиялык деёгээлинин чектери чечмелен\\гъ тийиш.

Тексттер менен иштъъ дидактикалык тапшырмалардын м\дъъч\л\к компоненттери менен таанып-бил\\ шыктарын ойготуу жана окуучунун ъз м\мк\нч\л\г\нъ, к\ч\нъ ишендир\\гъ жетиш\\, кырдаалдык шартын жаратуу жагдайлары эске алынат. Ошондой эле, тексттер аркылуу коммуникативдик жана ълкъ таануу принциптерине таянуу менен окуучунун жалпы маалыматтуулугун жана маданияттулугун калыптандырууга басым жасалат. Ошентип окуучулар ортоёку класстарда текстти ъздъшт\р\\н\н\ негизинде анын типтерин, каражаттарын жана анын стилин аныктоо менен структуралык т\з\л\ш\н, тексттин предметин жана табиятын ъздъшт\р\\гъ машыгышат.

Булар тъмънк\дъй жолдор менен ишке ашырылат.

1. Тексттерде окуучуларды ойлонто турган маселелерди сунуштоо, документ материалдарын пайдалануу, ачылыштардын, ойлоп табуучулардын авторплорун, тарыхый инсандарды, алардын жекече м\нъздър\н, сапаттарын тааныштырууж.б. болушу керек. Мындай тексттер аркылуу окуучунун инсандык дымак алуусуна таасир эткен.

2. Башка предметтердин материалдарына тиешел\\ болгон текттерди пайдаланууменен окуучулардын билимдерин интеграциялоо. Кеп ишмерд\\л\г\н\н процесстерин ърк\ндът\\н\н оптималдуу ыкмалары.

3. Текстьтер аркылуу кептик, проблемалык, теориялык маселелерди

4. ,0+сунуштоо, салыштыруу, катар коюу м\нъз\ндъг\ тапшырмалады бер\\, аларды кошумча дидактикалык тапшырма менен жабдуу ж.б.

5. Логикалык коммуникативдик тексттери аркылуу билгичтиктерин арттырууда ой ж\г\рт\\н\н ъс\п ън\г\\с\, маданий процесстерге карата мамилеси жана д\йнън\ таанып бил\\ жолдору, прогрессивдүү мотивдери кошо камтылууга тийиш ж.б.

6. Тилдин ар кандай бөлүмүн окуткандан кийин кептик тексттердин фонетикасы, тексттин лексикасы, тексттин , морфологиясы, же синтаксиси боюнча билимдерин жалпылоо менен теориялык сабаттуулуктары байланыштырылууга тийиш.

Окуучуларды текст түзүүгө үйрөтүү жана андан ары калыптаңдыруу жумуштары белгилүү бир методикалык, психологиялык закон-ченемдүүлүктө жүргүзүлөт. Адегенде окуучулдрды даяр тексттердин үстүндө иштөө менен үлгүлөрүн, моделдерин тааныштырып, окшоштуруп иштөөгө үйрөтүү зарыл. Демек, коммуникативдик мисалдардын, көнүгүүлөрдүн шартын жана мазмунун негиздүү талдап, алардын окуучуга түшүнүктүү болушуна жетишүү керек. Текттин үстүндө иштөө системалуу жүргүзүлүп турса, жазуунун түрлөрүн аткарууда жеңилдейт. Мындай системалуулук болбосо, анда жазуунун түрлөрүнө машыктыруу убакытты көбүрөөк алат, же дзярын көчүрөт. Натыйжада жазуу ишине кош көңүлдүк пайда болот.

Текстти тузуүнүн имитациялык процессинде окуучуларды кызыктырып, көркөм чыгармалардан үз\ндү, же жомоктордун структуралык түзүлүшү менен салыштырып, тил каражаттары боюнча түшүнүктөрүн жаратып, текст таануу маданиятын, билгичтиктерин, машыгууларын калыптандыруу зарыл.

Текстке суроо берүүнүн айрым ыкмалары

Мугалим тексттен мурда төмөндөгүдөй суроо коет. Текст окулуп андагы кызыктуу, суроо туудурган, көңүлүңөрүн бурган, таң калтырган цитаталарды карточканын бир бетине жазууну сунуштайт. Анын 2-бетине ошол цитатага тиешелүү өздөрүнүн түшүндүрмөлөрүн жазууну эскертет.

Андан соң бир окуучу цитатаны окуйт, бирок түшүндүрмө бербейт. Түшүндүрмөнү башка окуучудан сурайт. Аягында цитатаны берген окуучу өзүнүн түшүндүрмөсүн окуйт. Бул процесс дискуссияга алынат. Мындан башка, дагы бир текстти берүү менен андагы структуралар бири бири менен тыгыз байланышта экендигин далилдөө керек. Андагы сүйлөмдөр чынжыр жана паралелль түрдө байланышат.

Тексттин типтери

Методикалык эмгектерде тексттердин функционалдык маанилеринин айырмачылыктарына карай типтерге ажыршуу менен алардыи мазмунун, логикаеын жана стилдик өзгъчълүктөрүн белгилешкен. Мында тексттердин структуралык, семантикалык ар түрдүүлүгү белгиленип, ойдун, мазмундуц берилиш формаларын аныктоо менен. өсүп-өнүгүү багыттары, байланыштары үйрөтүлөт. Өзгөчө, лингвистикалык-дидактикалык негиздерде кеп ишмердүүлүтүн калыптандыруу закон ченемдери, багыттары өздөштүрүлет. «...типтештирилген, жалпыланган тигил. же бул ойдун маанисин реализациялоо үчүн алардын тилдеги калыптанышын» билдирип, мэалымдоо түрүнө карай чагылдырылат. Текстке тиешелүү болгон өзгөчө бирдиктердин бардыгы анын типтеринде колдонулушу менен айырмачылыктары аныкталат.

Рецептикалык жана продуктивдүү кеп ишмердүүлүгүц өстүрүүнү окутууда окуучулар адегенде тексттин типологиялык структурасын аныктап, андан кийин ага тиешёлүү, жакын фактыларды, тизмектештирет. Демек «Башкы персе болуп, тексттин структурасын тааный билүүнү үйрөнүү жана типтүү фрагменттеринде, конкреттүү сүйлөмдөрүндө айтылгандардын милдеттерин түшүнүү». Натыйжада окуучулар өзүлөрүнүн айтып, же жазгандарынын структурасына логикалык туура прогноз берүү менеи кайсы бир деңгээлде кеп маданияты боюнча билгичтиктерин арттырышат.

Тексттин тиби кепти айтуунун, жүзөгө чыгаруунун жалпы, типтештирүу мааниси 6. а. текстте такай же бир мезгилде байкалуучу көрүнүштөр жөнүндө (сүрөттөө), бир катар бири-бириң алмаштырып туруучу аракеттер. окуялар жөнүндө (баяндоо) же натыйжаларды жана фактыларды далилдөъ жөнүндө (ой жүгүртүү) сөз болуп жаткандыгы боюнча аныкталат.

Азыркы мезгилде көпчүлүк «Кыргыз тили» окуу китептеринде жана окуу программаларында «тексттин типтери» эмес, «кептин түрлөрү» деп берилип жүрөт. Айрым адабияттарда «тексттин типтери» деп колдонулса. кийинки көпчүлүк орус тилиндеги методикалык эмгектерде «тексттин типтери» деп агалган. Ал эми, атайын тексттин типтерине арналган эмгектерде «тексттин функционалдык-маанилик түрлөрү» деп аталып жүрөт. Къпчүлүк окумуштуулардын эмгектериндеги аталыштарга таануу менен «тексттин типтери» деп атоо бир топ ыңгайлуу жана талапка жооп берчүдөй. Анткени «тексттин типтери» деп отоо жана бир гана жазуу ишинде эмес, оозеки кепте да колдонула тургандыгы белгилүү. Демек, тексттердин типтери кептин оозеки формасында да айтылат.

Байланыштуу кепти өстүрүү иш-аракеттеринде анын озгөчөлүктөрүн далилдөө менен тексттер аркылуу кеп ишмердүүлүгүн өстүрүү жумуштары тыгыз байланыштуулукта жүргүзүлөт. Тексттер идеясы, мазмуну, жанры, стили боюнча төмөндөгүдөй типтерге ажыратылып, бири-биринен айырмачылыкты түзөт.

1. Баяндоо.

2. Сүрөттөө.

3. Ой жүгүртүү.

1. Баяндоо тексттери белгилүү окуя, же болуп өткөн иш-аракеттер боюнча мазмун берилип, композициялык формада жазылат. Анын сюжети образдуулукта, экспрессивдүүлүктө берилип, тексттин негизин фактылык материал түзөт. Анда каармандар да катышып, көркөм стилде аткарылат. Окуялар биринин артынан бири ырааттуу берилип, байланыштуу жана логикалуу баяндалып, композициялык түзүлүшү саткалат.

Кыймыл-аракет процесстериндеги абалдар, окуялар жөнүндөгү маалыматтар болуп, алардын өнүгүшүнө байланыштуу түрдүү образдуу лексикалык каражаттар, ар түрдүү кырдаалды туюндурган коммуникативдик сүйлөмдөр колдонулат. Баяндоонун өзүндө эле сүрөттөөнүн элементтери катышат. Бирок динамикалуулугу менен сүрөттөө тибине каршы келет. Этиш сөздөрдүн семантикалык топторуна, өзгөчө формаларынын поэтикалуу катышышына чоң мүмкүнчүлүк берилет. Убакыт менен байланыштырылган адегенде, ошол убакта, кийин, ошондо сөздөрү же болбосо, качан гана, ошол учурда, ошондон кийин эле байламталар активдүү пайдаланылат. Мындан башка фразеологизмдер, накыл сөздөр, макалдар, учкул сөздөр кеңири орун алат. Адабий көркөм жанрында түзүлүп, баяндама, дилбаяндын тексттери үчүн абдан ылайыктуу болот. Тексттин мазмуну натыйжада «Эмне болуп өттү?» -деген суроого жооп бериши мүмкүн.

2. Сүрөттөө тибиндеги текстте мазмун, же окуялар болбойт. Мында буюмдар, заттар, же көрүнүштөр сырткы абалы же кыймыл-аракети, процесстер боюнча көркөм табитте кабыл алынып, сүрөттөлүп текст түзүлөт. Алардын ички мүнөздүү белгилери ачылып бирдей деңгээлдеги сын-сыпаттары кеңири түрдө саналып, ага болгон автордун мамилеси көрсөтүлөт. Салыштыруу, окшоштуруу менен жазылып, окуучулардын байкагычтыгын, эстетикалык түшунүктөрүн өстүрүүгө, көркөм дүйнөсүн калыптандырууга көмөк көрсөтөт. Предметтин сыртын образдуу берүүгө далалат жасалып, көркөм стилдин байлыгы колдонулат.

Предметтин же көрүнүштүн бир нече белгилерин санап өтүү, чактык жана түрдүк маанилердин катышы, кыймылсыз абал (нерсени, портретти) пейзажды сүрөттөө, интерьер, мүнөздөмө орун алат. Предметтин таандык болгон классы аныкталып, мүнөздөмөдө автордун мамилеси камтылат. Адабият сабагынын материалдары тыгыз байланыштырылат. Жан-жаныбарлардын сырткы көрүнүшү, кыймылы боюнча өзгөчөлүктөрү белгиленет. Ал эми жаратылыш көрүнүштөрүнүн табигый артыкчылыгы жана сулуулук, кооздук, белгилери салыштырылып бааланат. Карама-каршылык жактары сүрөттөлөт. Синтаксистик паралеллизм кеңири колдонулуп, бир учурдагы таасир этүүчү этиштин формалары аркылуу көрсөтүлөт.

Сүрөттөө текстинин төмөнкүдөй темаларын үйрөтүү, машыктыруу процесстеринде иштетүүгө болот.

1. Менин балалыгымдын көчөсү.

2. Жаратылыштын сүйүктүү бурчу.

3. Терезеден көрүнүш.

4. Алсыкы тоолордун элестери.

5. Чоң атамдын кыймыл-аракети.

6. Айгүл, жоогазын, кызгылдак, байчечекей гүлдөрүнүн кооздуктары.

7. Шаарымдын панаграммасы ж.б. (кыштак, айыл, биздин арыктар)

Мындай тексттер - «Бул кандай предмет?» - деген суроого жооп бериши керек.

3. Ой жүгүртүү тибиндеги текстте белгилүү предмет боюнча өздөштүрүлгөн закон-ченемдин негизинде жазуу иши аткарылат. Мында үйрөтүлгөн эреже-аныктамаларга таянуу менен өз алдынча ой жүгүртүп, изденүү аракетинде болуп, текст түзүү иши жүргүзүлүп, илимий стилде аткарылат. Ой жүгүртүү текстине үйрөнүү үчүн адегенде маселени туура коюу жөндөмдүүлүгүн өстүрүүдөн баштоо зарыл. Демек маселени коюу, проблеманы түшүнүү, чечилбегендерди мурда белгилүү болгон өздөштүрүүнүн ыкмалары, жолдору менен чечүү. Бул учурда окуучуну ар дайым эстеп калууга гана машыктырбастан, өз алдынча ойлонуу, маселени чечүү жөндөмдүүлүгүнө машыктыруу негизги милдетти түзөт. Аз да болсо, илимий иликтөө багыт берүү менен үйрөтүлөт.

Көлөмдүү ой жүгүртүү тибиндеги тексттерде бир нече темалар, проблемалардын тегерегинде далилдөөлөр жүргүзүлүп, кеңири планды камтышы мүмкүн. «Мугалим ой жүгүртүүнүн үч бөлүгү тең катышкан илимий стилдеги тексттин үлгүсүндө кептин ой жүгүртүү түрүн билдире алат».

Окутуу процесстеринде бир эле предметтин бир нече илимий тармактар боюнча иликтеген тексттер менен тааныштырып, андагы далилидөөлөрдү түшүндрүү өз алдынча издене, ой жүгүртө билишине түрткү берүү зарыл. Илимдеги жаңы ачылыштарды, аргументтерди жана техникалык жетишкендиктерди фактылап маалымат жасоо менен кызыктыруу керек.

Тексттин бул тибинде төмөнкү структуралык үч бөлүк аткарылат. 1) тезис; 2)далилдер (аргумент); 3) жыйынтык же тыянак. Тексттин бул тибинде киринди сөздөр, модал сөздөр (биринчиден, экинчиден, жана башка ушул сыяктуу, жалпысынан, себеби, ошондуктан, ошол үчүн, анткени менен, ошол себептүү) жыш колдонулат. Ошондой эле, ой жүгүртүү текстинин жогорку көрсөтүлгөн үч этабы аткарылбай эле, жалпы теориялык негиздер, далилдөөлөр чыгарылышы да мүмкүн. Мисалы, Быйыл республиканын айрым жерлеринде жаан-чачын сейрек болуп, кургакчылыктын узакка созулгандыгына байланыштуу, тоют чөп аз камдалып, эт кымбат болду.

Айрым кубулуштардын закон-ченемдүү сырлары ачылып, илимий стилде бул типтеги тексти аткаруу иш-аракетинде предмет аралык байланышты түзүүгъ чоң мүмкүнчүлүк түзүлөт. Анткени ошол предметтин закон-ченемдерин, аныктамаларын, терминдерин өздөштүруү менен өз алдынча текст түзүүгө багыт берилет. Алсак, тексти: «Күздөгү аба ырайы», «Боз үйдүн аянты эмне үчүн айлана формасында болот?», «Кыш мезгили», «Биздин айылдын жер КЫртышы», «Айыл өкмөтүнүн жетишкендиктери», «Электр кубаты», «Боз үйдүн архитектурасы», «Элдик математиканын элементтери» ж.б. бул тексттерди иштеп чыгуу үчүн физика, математика, география сабактарынын тиешелүү теориялык материалдары, эреже-аныктамалары жеткилөң өздөштүрүлүп пайдаланылат.

Баяндоо тексти

Досаалы кеч күздүн бир күнүндө тоо аралап баратып, күтпөгөн жерден жалпак таштын үстүндө жаткан илбирсти көрөт. Ары азоо, ары жырткыч илбирстөй жаныбардын каарына да, күчүнө да жалгыз туруштук бере албасын жакшы билген мергенчи боюн дарактын далдаасына тартып, түтөмө мылтыгын жырткычтын көкүрөгүнө мелжейт.

Окту тарта бергенде, мылтык тепсе керек, мелжегени илбирстин көкүрөгүнө эмес, так маңдапына тиет. Илбирс денеси ок жегенине карабай акыркы күчү менен аска тоолорду жаңырта күркүрөп, куйругун ташка ачуулана чаап-чаап алыптыр. Ок жеген илбирс каардана тайгандар менен кармашып жатып бар топтон кийин жыгылыптыр.

Илбирс атуу чанда гана мергенчинин тагдырына туш келерин билгөн тоолуктар ошондон баштап Досаалынын өнөрүнө тамшана таңданышкан. (Култаева.)

Сүрөттөө тексти

Кыштын кыска күнүндө тоонун күңгөп беттери аз убакка көгүлтүр тартып, наристенин таноосундай үлпүл мемирей түштү эле, көп узабай күн ырайы капра бузулду, капилеттен өзгөрдү. Мөңгүдөн ызгаар уруп, абаздай жылган эрте күүгүм, кокту-колотту мелт-калт толтура жойлоп келатты. Өзү менен кошо ал түндө түшөр көзгө көрүнбөгөн боз мунарык аязын ала келатты. (Ч. Айтматов)

Ой жүгүртүү тексти

«Математика» сөзү байыркы гректин сөзү болуп, ал илим, билим, деген маанини билдирет. Байыркы мезгилде бардык илимдер математика илиминин тегерегине чогулуп, бир гана математика илимин түзүшкөн. Механика, оптика, астрономия, инжөнердик, экономика, аскер иштери, медицина, тил, адабият, тарых, философия, химия, ж.б. илимдери да байыркы мезгилде математика илиминин составдык бир бөлүктөрүн түзүшкөн.

Математика - бул илимдердин эң алгачкысы. Себеби, жер жүзүндө кишилер пайда болгондон баштап эле алардын жашоосунда, эмгектенүүсүндө эсептөөгө, ченөөгө, ълчөөгө, тартууга, божомолдоого, салыштырууга туура кепген. Саноонун натыжасында бүтүн оң сандары пайда боло баштаган. Ченөөнүн, тартуунун, өлчөөнүн натыйжасында бөлчөк сандары келип чыккан.

Аралыктарды, бурчтарды, аянттарды ченөө, курулуш иштеринин натыйжасында геометриялык фигуралар, чоңдуктар пайда болгон. Соода-сатык жумуштарын жүргүзүүдө теңдемелер, барабардыктар, чоң кичине катыштары пайда болгон. (Математика. Энциклопедиялык сөздүк.)

Тексттин стили

Тексттин мазмунуна жана анын максатына карай ар кандай тил каражаттары пайдаланылып, белгилүү бир багытта колдонулат. «Стиль - кептин кырдаалына жараша тил каражаттардын ыгы менен колдонулушу».

Тексттердин стилдик өзгөчөлүктөрүн үйрөтүү менен, алардын коммуникативдик-функционалдык кызматын, лексикалык-грамматикалык нормативдерин өздөштүруүгө көңүл бөлүнөт.

Тексттин стили эки чоң топко бөлүнөт. сүйлөшүү жана кептик стиль. Сүйлөшүу стилине диалог, монолог, полилог сыяктуу оозеки кептин түрлөрү кирет. Ал эми китептик стилде -көркөм стиль, илимий стиль, ''официалдуу стиль, публицистикалык стилдер колдонулат.

Сүйлөшүү стили белгилүү тема боюнча пикир алышууну, сүйлөшүүнү чагылдырат. Ал сүйлөшүү кырдаалына, кептин предметине, коюлган суроолорго жараша даярдыксыз эле ишке ашат. Суроо, жооп процесси менен жыйынтыкталат.

Көркөм стилде пайдаланылган тид каражаттары жана алардын алардын өзгөчөлүктөрү, образдуулук, эмоционалдуулук, обьективдүүлүк мүнөзүндө болот. Мында элестүү, көркөм сөз каражаттары колдонулуп, сөздөрдүн семантикалык процесстери, көп маанилүү, өтмө маанилүү сөздөр, учкул сөздөр, накыл сөздөр, фразеологизмдер жана макал-лакаптар кеңири колдонулат. Троптун түрлөрү пайдаланылып, көркөм адабий чыгарманын жанрлары анын түрүн түзөт. Бул стилдин жардамы менен реалдуу турмуш көркөмдөлүп кабыл алынат да, тарбиялоого багыт берилет. Интерпретациялык талдоо иштъри байланыштырылып жүргүзүлөт.

Бул стилдик каражаттардын түрлөрү жогорулаган сайын прбын берилгендигине карабастан, окуу китептеринде сейрек с;унушталганын Эске алуу менен, адис мугалимден пөдагогикалык кептик ишкердүулүктү Жана чыгармачылыкты галап кылат.

Стилдик бирдиктердин «ептик чыгармачылыкта тилдик каражаттардын Композициясында, комбинациясында жана трансформациясында белгилүү принциптердин негизинде тандалыщы зарыл. Мындай экстралингвистикалык факторлор менен байланыштырылган стилдик каражаттардын өзгөчөлүктөрүнүн да функциясынын да ар тараптуу экендигин көрсөтөт. Демек кыргыз адабий тилинин рамкасындагы ар кандаи каракаттарды коомдук тармакта, шарттарда, чөйрөдө колдонуу формаларынын жана тилдик мамиленин стилдик деңгээлин талап кылат.

Мектеп курсунда стилистикалык материалдар көп жылдардан бери окутулсд да теориялык, методикалык проблемалары арбын болуп келген.

Стилистиканын теориялык аспектилерин Кыргыз тил илиминин бардык бөлүмдөрү (фонетика, лексика, морфология, синтаксис) боюнча атайын илимий-изилдөө иштерин жүргүзгөн ф. и. д. профессор Т.А.Ашырбаевдин эмгектери чоң ийгиликти жаратып, закон-ченемдерин чечти.

Байланыштуу кепти окутуу закон-ченемдери тъмънк\лър.

а) байланыштуу кепти окутуу принциптери

Кыргыз тилинин окутуу методикасынын негизги бъл\г\н т\згън байланыштуу кепти окутуу принциптерин жана алардын методикалык, дидактикалык закон-ченемдерин тактоо актуалдуу маселелерден. Ошондуктан окуучулардын байланыш кебин ъст\р\\ методикасы ъз\н\н таанып-бил\\ обьектисине, предметине, т\ш\н\ктър\нъ, принциптерине жана окутуу методдоруна ээ болуугу тийиш. Окутуу методикасынын базалык аспектисине, концепциясына карай дидактикалык, лингивистикалык, психологиялык жана методикалык принциптерине таянат.

Кыргыз тилин окутуу методикасы боюнча теориялык жактан негиздеп, изилдъъ иштерин ж\рг\згън проф.К.К. Сартбаевдин окуу куралында гана предметти окутуунун негизги принциптери берилип, ал ълкъдъг\ эне тилин окутуунун теориялык жана практикалык жумуштарында негизги таянуучу бирден-бир эмгек катары эсептелинет.

Байланыштуу кеп боюнча билим бер\\н\н мазмундук м\нъз\нъ ылайык жана кеп ъст\р\\ иш-аракеттеринин ъзгъчъл\г\н эске алуу менен анны окутуу принциптери такталууга тийиш.Бул учурда коммуникативдик констатациялоонун негизинде окутуу жоболорун жана концептуалдык багыттарын аныктоо менен предметтин ърк\ндът\\ м\мк\нч\л\ктър\нъ басым жасалат да, башка предметтерден болгон артыкчылыктары, ролу байланыштырылат.Методист окумуштуу Л.П.Федоренко орус тили боюнча кеп ъст\р\\н\н окутуу принциптерин тактоо \ч\н методикалык сунуштарды белгилеген.Принциптерге таянуу менен окуучулардын эне тилинин артыкчылыгына, тилдик маанилерди т\ш\н\\с\нъ, къркъм айтуусуна, тилдик сезим-туюмун ъст\р\\гъ,оозеки жана жазуу кептерин координациялоого, о.э. тарбиялоо иштерине дидактикалык негиз бкрилет. Ошондуктан окуучуларда коммуникативдик, кептик билгичтик сапаттары калыптанып, ъс\п-ън\г\ш\ \ч\н окутуу теориясынын методиеалык принциптери так болууга тийиш.

Кыргыз тили сабактарында байланыш кепти ъст\р\\н\н окутууга тиешел\\ болгон методикалык эмгектерге таянуу менен анын тъмъндъг\дъй принциптерин сунуштоого болот.

- аё-сезимд\\л\к жана ъз алдынчалыкты активдештир\\ принциби;

- т\ш\н\кт\\л\к жана жеткиликт\\л\к;

- коммуникативд\\л\ккъ тарбиялоо;

- ой ж\г\рт\\ ишмерд\\л\г\нъст\р\\;

- ълкъ таануу;

- практикалык багытуулугу.кырдаалдык абал;

- оптималдаштыруу;

- этномаданий, этнопсихологиялык;

- экстралингивистикалык;

- текстер аркылуу теориялык жана практикалык фактыларды айкалыштыра бил\\ принциптери.

Бул принциптерди практикалоодо эффективд\\ рационалдуу пайдаланып,натыйжаны жаратуу талап кылынат.

1.Аё –сезимд\\л\к жана ъз алдынчалыкты активдештир\\ принциби.

Предметти акыл-эст\\л\к менен кабыл алып, чыгармачылыкты кърсът\\гъ тийиш. Бул принцип материалдарды \ст\ртън, механикалык т\рдъ же жаттап алып ъздъшт\р\\гъ каршы турат. Кептик машыгуулардын,билгичтиктердин натыйжасында ъз алдынча ой ж\г\рт\п мамиле жасай алууга жетиш\\с\н жана кептик практикалык адистик ишмерд\\л\кт\ талап кылат.

2. Т\ш\н\кт\\л\к жана жеткиликт\\л\к принциби.

Окуучунун кептик материалдары т\ш\н\п кабыл алуусуна алардын коммуникативдик, интеллектуалдык, нравалык жана эстетикалык м\мк\нч\л\ктър\нъ жана жаш ъзгъчъл\ктър\нъ, класстык этаптарына дал келгендей болууга тийиш. /йрът\л\п жаткан программалык материалдын концептуалдык негизин ъздъшт\р\\ менен мамиле жасай алуусуна, окуучунун так т\ш\н\\с\нъ ылайык тилдик каражаттар пайдаланылып, жънъкъй, жеткиликт\\ деёгээлде кептик м\мк\нч\л\ктър\н калыптандыруу зарыл.

3. Коммуникативд\\л\ккъ тарбиялоо принциби.

Кеп ишмерд\\л\г\н\н бардык т\рлър\н (угуу, окуу, с\йлъъ, жазуу) аткаруу процесстеринде психологиялык жагымдуу шартты жана билгичтигине таасир эт\\ч\ максималдык абалды жаратуу менен реалдуу турмуштан алынган дидактикалык материалдардын негизинде кептик \лг\лърд\, моделдерди, элдик афоризмдерди, коммуникативдик нарктуулукту, ораторлукту ъздъшт\р\\с\ абзел. Кептик логикага, адепт\\л\ккъ жана тактыкка \йрът\\ менен тарбиялык иштер тыгыз байланышта ж\рг\з\лът.Эне тилинин адепт\\л\к эстетикалык, этикалык, тарбиялоочу ролу толук ачылып, сабак процесстеринде жана класстан тышкаркы иш-чараларда пландаштырылууга тийиш.

4.Ой ж\г\рт\\ ишмерд\\л\г\н ъст\р\\.

Бул принцип окуучулардын ойлоно бил\\ м\мк\нч\л\г\н тарбиялоо менен, эркин башкара бил\\гъ кънд\р\\ жана ынтаа коюу менен кызыгуусун арттырууга, чечилип жаткан маселени кунт коюп, инсандык жактан жетил\\с\нъ къё\л бурулат жана кебинин мазмундуу, логикалуу болушун къздъйт.

Байланыштуу кепке арналган сабактарда окуучулардын ой ж\г\рт\\ маданиятын ъст\р\\, ага \йрът\\, эркин буруп алуу-кыргыз тил мугалиминин адистик чеберчилигине къз каранды. Ойлоно бил\\ м\мк\нч\л\ктър\н активдештир\\ менен окуучулардын акыл-эс, кабыл алуу жана эсте тутуу сапаттары да, мазмундуу калыптанып, коомдук турмушка, айлана чъйръгъ коммуникативдик ишмерд\\л\к маданияты менен жасап, таанып-бил\\с\ жънгъ салынат.

Ълкъ таануу принциби.

Окуучунун кеп ишмерд\\л\г\н ъст\р\\ процесстеринде коомдук тармактар, искусство, тарых, маданият, география, экономика, каада-салт ж.б. боюнча теметикалык тексттер аркылуу таанып-бил\\с\н, д\йнъ тааным жана руханий маданиятын ъст\р\\ менен ар тараптан калыптанып, турмушка даярдалуусун камсыз кылуу зарыл. Булл учун теметикалык тексттер атайын тандалып, пайдаланылат.

Практикалык багыттуулугу,кырдаалдык принциби.

/йрът\л\п жаткан лексикалык жана грамматикалык фактылар коммуникативдик процесстерде практикалык максатты къздъйт. Тандалган тил каражаттарынын активд\\ колдонулушуна, зарылдыгына, мотивдештирилгендигине, кандай кызмат аткара тургандыгына къё\л бъл\нът.Дидактикалык материалдардын, каражаттардын ролу белгиленет. Кептик кырдаалдар, же ага жараша маектеш\\лър окуу ишине байланыштуу т\з\лгън проблемалуу жагдайларды чеч\\гъ ылайык т\з\лът.К\ндъл\к турмушта с\йлъш\\н\ уюштуруучу механизм- бул кептик кырдаал. Окуучулардын кептик ой ж\г\рт\\ иш- аркетин турмушта колдонуу зарылдыгынын жана кептик милдетти аткаруу каражатынын ж\зъг\ ашырылышын шарттайт.

Оптималдуулук принциби.

Мугалимдин да, окуучунун да кеп ишмерд\\л\ктър\н\нзарыл болгон шарттарынын минималдык убакытта аз к\ч жумшоо менен билгичтиктерин ърк\ндът\\ боюнча максималдык натыйжаны камсыз кылган вариантын тандап алууну талап кылат.

Этномаданий, этнопсихологиялык принциптери.

Кыргыз элинин ъз\нъ гана тиешел\\ болгон маданиятындагы ,\рп-адатындагы, каада-салтындагы, тарыхындагы, элдин рухундагы, психологиясындагы ъзгъчъл\ктър, тилдик каражаттар аркылуу тааныштырылат.Кеп ишмерд\\л\г\н \йрът\\дъ элдик этикет, коштошуу, ыраазы болуу, саламдашуу, алдына т\ш\\, къё\л айтуу жана макулдук бер\\ сыяктуу коммуникативдик элементтерге басым жасалат.

Кыргыз элине гана таандык болгон лексикалык бирдиктерди (калпак, куржун, элечек, шък\лъ, белдемчи, тебетей, ичик ж.б.) эквивалентсиз синтаксистик бирдиктерди, фразеологизмдерди (\ръй\ учту, далысын салуу, чери жазылуу камчы салдырбоо ж.б.) колдонууга интенсивд\\ къё\л бъл\нът.

Мындай създърд\ жеке съз каражаты катары эмес, алардын чыныгы маанисин ачуучу оригиналдуу текст аркылуу т\ш\нд\р\\ талап кылынат. Бир гана кыргыз тилине м\нъзд\\ болуп, анын элдик маданиятына гана тура келген кър\н\штърд\н аталыштары \йрът\л\п, эквивалентсиз синтаксистик бирдиктер кыргыз тилинде гана колдонулгандыгы эске алынып, улуттук маданият т\ш\н\г\ камтылган синтаксистик т\рмъктър аркылуу логикалык ой ж\г\рт\\ менталитети ъздъшт\р\л\\гъ тийиш.

Экстралингвистикалык принциби.

Мында окуучуларды адегенде керект\\ буюмдарды, предметтерди, кубулуштарды,кър\н\штърд\ же диапозитивдерди, фильмдерди \з\нд\лърд\ кърсът\\, тааныштыруу менен алардын негизинде с\йлъъ жана жазуу зарылдыгына ээ кылуу максаттарында уюштурулат. Кептик экскурсияларды уюштуруу жана анын жыйынтыгын чыгаруу ж\рг\з\лът. Колдонулуучу създърд\ актуалдаштырып, изден\\гъ жана тааныштырылган дмдактикалык каражаттардын негизинде теориялык фактылар байланыштырылып кызыктырууга багыт берилет да, жыйынтыгында тилдин теориялык кептик м\нъздъмъс\ чыгарылат.

Тексттер аркылуу теориялык жана практикалык фактыларды айкалыштыра бил\\ принциби.

Кеп ъст\р\\ процесстеринде текст негизги дидактикалык каражат катары пайдаланылат. Тексттер аркылуу кептин байланыштуу аткарылышы жана анын т\рлър\, типтери \йрът\л\п, алардын функционалдык маанилерин, стилдик каражаттарын теориялык т\н\н\ктър жана прктикалык фактылардын негизинде калыптандырылып, \йрът\\ иш-аракеттери ж\рг\з\лът. Окутуу процесстеринде тексттер мугалим менен окуучунун ортосунда кеп ишмерд\\л\г\ боюнча данакерликти т\з\п, дидактикалык кызматты аткарат. Коммуникативдик, тематикалык тексттердин тил каражаттарын таанып-бил\\ менен алардын маанилерине карай колдонулуш мотивдерин ажырата алууга \йрът\лът. Мындан башка, тексттин \ст\ндъ иштъъ ыкмаларынын негизинде коррекциялоого машыктырылат.

Кыргыз тилин интерактивд\\ усулдар менен ът\\дъ окуучулардын оозеки кебин ъст\р\\.

Мектеп курсунда предметтер боюнча билим бер\\дъ окутуу методдорунун туура тандалышы жана алардын орду менен колдонулушу методикалык закон –ченемдердин негизги милдеттерин т\зът. Окутуу процессинде ар кандай милдетке карай тигил, же булл методдун дидактикалык кызматы жана артыкчылыктары бирдей эмес. Окутулуучу материалдын м\нъз\нъ, максатына, даражасына жана \йрът\\ этабына, ошондой эле, окуучулардын кабыл алуу ъзгъчъл\ктър\нъ, жъндъмд\\л\ктър\нъ карай методдор тандалын пайдаланылат.

«…окутуунун методу- окуучуларды билим, ык, машыгууларга ээ кылып, алардын акыл к\чтър\н ъст\р\\, д\йнъгъ болгон илимий къз караштарын калыптандыруу максатында мугалим менен окуучулардын биргелешип иштъъ жолдору». Ошондуктан окутуу методдору мугалимдин да, окуучунун да комплекст\\ ишмерд\\л\г\ менен реализацияланат. Окутуу методдорунун теориялык негиздерине, классификациясына арналган бир топ эмгектер жарык къргън. Булл эмгектерде методдордун дидактикалык жалпы концепциясын, предметтик жеке принциптерин аныктоо менен, анын теориялык жана психологиялык аспектилерине карай практикалык чыгармачыл ыкмалары колдонулат. «Байланыштуу кепти ъст\р\\ боюнча иштин мазмуну ачык-айкын т\ш\н\кт\\ болушунун мааниси чоё. Немец окумуштуусу В.Гюнтердин методго берген аныктамасы приоритеттик дидактикалык потенциалдарын камтып, кызматын даана кърсъткън. «Метод- окутуунун стратегиясы менен тактикасы,анын оперативд\\ каражаты,жалпы багыты жана куралы» .

Кыргыз тил предметинин тигил же булл бъл\м\н ът\\дъ методдорду максималдык т\рдъ эффективд\\ натыйжа бере тургандыгына,теменын башка билимдер менен къп жактуу ассоциациясына жана окуучулардын к\ндъл\к турмуш тажрыйбасына карай шартталып,алардын тилдик,коммуникативдик билим деёгээли менен педагогикалык аспектилерде байланыштырылып тандоо талап кылынат. Булл учурда окуучунун жалпы ой ж\г\рт\\, алган билимдери жана аларды колдоно бил\\ жъндъмд\\л\ктър\н ъст\р\\ менен уюштурулуп, окуучулардын ой ж\г\рт\\ ишмерд\\л\г\н активдештир\\гъ басым жасалат. Мугалимдин коммуникативдик компетентт\\л\г\ менен анын методдору тандала тургандыгы боюнча айтылган тъмънк\ пикирди толук кубаттоого болот. «Кепти окутуу- булл ой ж\г\рт\\ жана мамиле т\з\\ \ч\н тилди пайдалануу билгичтиктерин ъст\р\\».

Демек, окутуу процесстеринде окуучулардын кеп ишмерд\\л\г\н теориялык – методикалык закон - ченемд\\л\ктъ ъст\р\\н\ предметтин айрым мазмундук структураларын окутуу принциптерин, методдорун тактоо жана алардын стилдик- функционалдык ъзгъчъл\ктър\н аныктоо менен байланыштуулукта окутуу зарыл. Алсак,

- съз байлыгы, създ\ктър менен иштъъ ыкмалары;

- съз айкаштары, с\йлъмд\н т\р\н окутууыкмалары;

- баяндама, дилбаян жаздыруу;

- окуучулардын кеп маданиятын ърк\ндът\\ методикасынын концепциялык багыттарын аныктоо менен коммуникативдик билим бер\\ багыттары ж.б.

Окуучулардын кептик потенциалдарын тикеден-тике ъзгъчъ тиешел\\ болгон жогорку лингвистикалык-дидактикалык иш- аракеттердин негизинде анын методдору, ыкмалары тандалууга тийиш. «Кеп ъст\р\\ методикасы кеп ишмерд\\л\г\н\н теориясына,кептин психологиясына, тексттин теориясына, адабиятка, стилистика менен логикага таянат. Адабияттын методикасы менен тыгыз байланышта ж\рг\з\лът»

Методикалык эмгектерде эне тилин окутуу методдорун \чкъ бъл\п классификациялаган:

- Тилдин теориясын окутуу методдору;

- Теориялык –практикалык методдор;

- Практикалык методдор..

Ал эми окумуштуу А.В.Текучев болсо, мугалимдин съз\, аёгеме, лекция, тилдик талдоо (байкоо, грамматикалык талдоо) , кърсътмъ куралды пайдалануу, китеп менен иштъъ, экскурсия методдорун сунуш кылган. Ошондой эле профессор К.К.Сартбаев кыргыз тилин окутуу методикасында тъмъндъг\дъй окутуу методдорун сунуштаган. Мугалимдин съз\, аёгеме, байкоолор, талдоо ж\рг\з\\, окуучулардын ъз алдынча иштъъс\.

Жогорку методистокумуштуулардын жана дидакттардын сунуштарына жана пратикалык тажрыйбага таянуу менен байланыш кепти ъст\р\\, аны калыптандыруу ъч\н тъмънк\дъй методдорду сунуштоого м\мк\нч\л\к т\з\л\п, алардын так колдонуусу менен окуучулардын кебин ъст\р\\ милдеттери ж\зъгъ ашырылат.

1. Мугалимдин баяндамасы;

2. Аёгеме;

3. Т\ш\нд\р\п-демонстрациялоо;

4. Репродуктивд\\;

5. Продуктивд\\;

6. Окуучулардын ъз алдынча иштъъс\;

7. Проблемалык окутуу.

1. Мугалимдин баяндамасы. Маалымат алуунун булагы жана билим бер\\н\н негизги каражаты болуп мугалимдин съз\ эсептелет. Бул метод с\йлъъ искусствосуна таянат. Мугалимдин баяндамасы эё негизги талаптарга жооп берип, ал бир гана окуучуларга адабий тилдин оозеки формасынын \лг\с\ катары эсептелинбестен, б\тк\л педагогикалык жамаатка таасирл\\ жана кърсътмъ бергидей болушу зарыл. Далилд\\ фактылар колдонулат. Адистик ишмерд\\л\к демонстрацияланып, оозеки кептин баяндоо каражаты гана эмес, ал окуучулардын акыл-эсине, кабыл алуусуна, ой ж\г\рт\\ логикасына к\чт\\ таасир этип, интонациялык, дикциялык ъзгъчъл\г\, образдуулугу, съз байлыгы боюнча артыкчылыкты кърсът\ш\ талап кылынат.Бардык окутуу каражатын пайдаланууда коштоп туруу менен предметке кызыктыруучу, билим, тарбия бер\\ч\ ролго ээ.

2. Аёгеме методу. Окутуунун диалогдук методу. Суроо-жооп алкагында мугалим менен окуучунун ортосунда болуп, дайыма ъс\п-ън\г\\, прогрессивд\\ багытында ж\рг\з\лът. Бул метод байланыш кепти ъст\р\\н\н бардык этабында активд\\ колдонулат. Ал жекече аёгемелеш\\, группалык аёгемелеш\\ жана фронталдык аёгемелеш\\ болуп колдонулат.

Суроолордун системасы окуучулардын таанып-бил\\ ишмерд\\л\г\н\н деёгээлин, окуу материалын ъздъшт\ргън\н байкоо \ч\н, жаёы темага кириш\\дъ (эвристикалык же проблемалык) жана бышыктоо, текшер\\, коррекциялоо, кайталоо \ч\н даярдалат. Аёгеме методдорунун процесстеринде пикир алышуу, талкуу, дискуссия, диспут жана талашып-тартышуу, оозеки кебинин т\рлър\, алардын суроо-жооп формалары колдонулуп,концептуалдык суроолор берилет. Мындай учурларда окуучулардын жоопторундагы далилд\\л\к, ъз алдынчалык,сынчылдык, ъз оюн коргоочулук ъёд\\ чыгармачыл,м\нъзд\\ сапаттар активд\\ ън\гъ баштайт.

Бул методдо окуучулардын кептик ой ж\г\рт\\с\н активдештир\\гъ, жаёы нерсени ойлонууга т\ртк\ бер\\гъ, ой корутундулоону билдир\\гъ, окшоштук, айырмачылыктарды кърсътъ бил\\гъ жана тез тапкычтыкка \йрът\\ч\ суроолор ылайыктуу.

1. Т\ш\нд\р\п –демонстрациялоо методу. Окуучулардын репродуктивд\\ ишмерд\\л\г\н пайда кылуучу метод. Булл методдун колдонулушунда мугалим теориялык, кептик материалдарды айтып берет, негиздейт, алардын маанисин т\ш\нд\рът, кърсътмълърд\, дидактикалык материалдарын иллюстрациялайт, алардын пратикалык жактан колдонулуш, \лг\лър\н, моделдерин кърсътът.

Маалыматтарды окутуунун техникалык каражаттары аркылуу да пайдаланылат. Бул метод мугалим тарабынан тъмънк\дъй формаларда ишке ашырылышы м\мк\н: айтып т\ш\нд\р\\, лекция, иллюстрация, ар т\рд\\ къркъм с\рът,\н каражаттарын, (с\ръттърд\, схемаларды,кинофильмдерди, грамзапистерди) колдонуу. Окуучулардын иш аракети мугалимдин иштеринен кийин эле,ишке ашырылат (угуу, кър\\, окуу китебин окуу, байкоо ж.б.) же ът\ш\ м\мк\н.

Т\ш\нд\р\п- иллюстрациялоо методу негизинен окуучуларды реалдуу турмуш менен байланыштырып продуктивд\\ иш-аракетин уюштурууга багытталса да, буллметоддо окуучулардын активд\\ ъз алдынча иш аракеттерин уюштуруунун да,чоё практикалык м\мк\нч\л\г\ бар. Мисалы, окуучулардын ойлоо, т\ш\н\\ ишмерд\\л\г\н активдештир\\гъ ылайык факты келтир\\.

1. Репродуктивд\\ метод. Кыргыз тил сабактарында ъздъшт\р\лгън материалдарды калыбына келтир\\ ыкмасында окуучулар репродуктивд\\ метод менен ишке ашырышат. Бул метод ойлонуп аракеттен\\,же кептик пратикалык тексттердин, кън\г\\лърд\н системасын аткарууда колдонулат. Мында мурун айтылгандар (кърсът\лгъндър, колдонулгандар) эске т\ш\р\л\п, толук кайталанып, калыбына келтирип аткарылгандыгына байланыштуу репродукцияланат. Ошондуктан калыбына келтир\\ менен жасалган кептик ишмерд\\л\к репродуктивд\\ деп аталат. Бул методду колдонууда 2 милдет аткарылат

1. Мугалимдин кыскача кайталоосу жана аны окуучу кайталап айтып бер\\с\, аёгеме т\р\ндъ калыбына келтир\\,эске сактап калуусу;

2. Материалды калыбына келтир\\дъ окуучулардын съзс\з ошол материал менен интенсивд\\ ойлонуп эмгектен\\с\нъ жетиш\\;

Натыйжада теманы же материалды ошол эле замат окуучуларды ар т\рд\\ къз карашта ойлонуп, кайталашы ътъ маанил\\.

1. Ъз алдынча иштъъ методу. Окуучулардын коммуникативдик билгичтиктерин, машыгууларын калыптандырууда эркт\\л\к сапатын ън\кт\р\п,ъз бетинче иштей алууга ишенимин арттырат. Дилбаян, баяндама жаздырууга жана кептин т\рлър\н аткара бил\\гъ даярдоо \ч\н тапшырмалардын, суроолордун сериялары иштелип,ъз алдынча чыгармачыл аркет жаралат. Бул метод билимди бекемдъъ, билимди тереёдет\\ \ч\н сабак процесстеринде жана \й тапшырмаларын, жазуу ишмерд\\л\г\н\н т\рлър\н аткарууда колдонулуп, тъмънк\дъй шарттардын болушун талап кылат.

- Тилдик материалды жеткиликт\\ т\ш\н\\с\н\н камсыз болушу;

- Коммуникативдик тапшырманын ъз алдынча иштъъгъ даяр болушу;

- Окуучунун издене бил\\с\ \ч\н зарыл дидактикалык материалдардын так болушу.

1. Продуктивд\\ метод. Окуучунун чыгармачыл иш-аракетин методикалык негизде уюштуруунун жана тура башкаруунун натыйжасында съзс\з кандайдыр жаёы факты алынат. Булл чыгармачыл ишмерд\\л\кт\н уюштурулушун продуктивд\\ метод деп атайт. «Продуктивд\\ методду окуучуларга текст т\з\\ жолдорун \йрът\\дъ, оозеки жана жазуу ж\з\ндъ иш алып барууда (баяндама,дилбаян) жазууда чыгармачыл тапшырмаларды аткарууда ж.б. колдонууга болот». Булл методу тура колдонуп, анын натыйжасын жаратуу \ч\н мугалим окуучулардын ой ж\г\рт\\с\н активдештире турган мазмундуу, кызыктуу, коммуникативдик,тематикалык тексттерди пайдаланып, кептик кырдаалды жаратуучу суроолорду даярдоосу талап кылынат.

2. Проблемалуу айтып бер\\ методу. Бул метод аркылуу \йрът\л\\ч\ материал боюнча мугалим окуучулардын алдына проблема коет. Окуучулардын активд\\ ойлонуусуна, ъз алдынча эмгектен\\с\нъ, таанып-бил\\ иш-аракетине эё пайдалуу таасир этет, психологиялык закон-ченемдер эске алынат. Мында мугалим кептик проблемалык кырдааоды тандап алып, аны чеч\\ жолдорун сунуш кылат.

Байланыш кепти ъст\р\\ иш аракетинде окуучулардын ой ж\г\рт\\с\н активдештир\\ негизги проблеманы т\згънд\ктън, бул методдун дидактикалык милдеттерин байланыштырып,кептик кырдаалдын проблемаларын иштеп чыгуунун негизинде ж\рг\з\лгън сабактарда ой ж\г\рт\\ тексттери менен иштъъдъ колдонулат. Муну белгил\\ психолог С.А. Рубинштейндин тъмънк\ съз\ менен далилдъъгъ болот. «Ойлоо процессинин башаты проблемалык кырдаал болуп, кандайдыр белгисиз нерсени т\ш\н\\ \ч\н ойлонууга аргасыз болот.

Проблемалуу айтып бар\\ методу 3 этап менен аткарылат.

1. Окуучуларга проблема коюлуп,аны чеч\\ жолдору кърсът\лът.

2. Изден\\гъ т\ртк\ бер\\ ыкмалары,ой ж\г\рт\\ багыттары аныкталат.

3. Окуучулар проблеманы ъз алдынча чеч\\гъ м\мк\нч\л\к алат.

Бул методикалык жана психологиялык жоболор окуучунун кептик м\мк\нч\л\г\н ъст\р\\дъг\ окутуу ишинин конструктивд\\ негизги маселелери катары эске алынат.Проблемалык кылдаалдын рефлекциясын бардык процессинде туруктуу жана жетектъъч\ фактор болуп, ишенбъъч\л\кт\ жоюу эсептелинет. Коюлган проблема ой ж\г\рт\\н\н максатын аныктайт, ал эми максат болсо, ой ж\г\рт\\ процессин къзъмълдъйт. Булл учурда акылга салу ыктарына \йрът\\,мектеп окуучусунун фактыларды, чечимдерди ъз алдынча издеп табуу \ч\н кырдаал-жагдайларды т\з\\ иш-аракеттери ойлоо ишмерд\\л\г\н ъст\р\\гъ багыт берет. Натыйжада, «Проблемалык суроолор, тапшырмалар, окуучулардын эмоциялык абалына таасир этип,аларды окуу материалын ъздъшт\р\\гъ кызыктырып, иш-аракеттерин активдештир\\гъ тийиш.

в) Байланыштуу кепти ъст\р\\н\н психологиялык негиздери

Окуучулар ъздъшт\ргън билимдери, билгичтиктери, кънд\мдър\ психологиялык закон ченемдердин: акыл-эс, т\ш\н\\, кабыл алуу, туюп-сез\\, ойлом жана аларды эсте бекем сактап калуусу, таанып-бил\\, колдоно алуу процесстери менен м\нъздълът.

Бул процесстерде окутуу мотивдерине къё\л бъл\н\п, окуучулардын жекече ъзгъчъл\ктър\, билим алуунун практикалык жъндъмд\\л\ктър\н,ишмерд\\л\ктър\н уюштуруу ыкмалары, колдоно бил\\н\н зарыл шарттары аныкталат.Демек, окуучулардын психлогиялык (ички) жана материалдык (тышкы) сапаттык касиеттери алардын ишмерд\\л\ктър\ менен ажырагыс биримдикти т\зът жана бири-бирине ъз ара таасир этет. Окутуунун рационалдуу методдорунун иштелип чыгышы жана аларды колдонуу принциптерининжыйынтыктары окутуу психологиясында чоё мааниге ээ.

Кептин аткарылыш механизмдери, с\йлъмд\к актыны жаратуу процесстери боюнча кър\н\кт\\ психологдордун Л.С.Ввготскийдин, Н.И.Жинкиндин, С.А.Рубинштейндин, А.А.Леонтьевдин ж.б. эмгектери арналган. Алардын эмгектеринде кептик ишмерд\\л\кт\н психологиялык, логикалык закон-ченемдери кептин т\рлър\н\н акт катары аткарылыш процесстери аныкталып, кепти окутуу методикасынын теориялык негиздери сунушталган.

Окуучулардын кептик чыгармачылыгын ъст\р\п, ага \йрът\\дъ тъмъндъг\дъй психологиялык процесстер иш ж\з\нъ ашырылат.

1. Т\з кабыл алуу, байкоо (маалымат алуу) ;

2. Кептик материалды т\ш\н\\ (ой ж\г\рт\\,тереё ойлой алуу, иштеп чыгуу);

3. Эстъъ жана эске тутуу (иштеп кънгън маалыматты сактай бил\\);

4. Тилдик каражаттарды практика ж\з\ндъ колдоно бил\\.

Демек, кыргыз тили боюнча материалдарды ъздъшт\р\\н\н жалпы психологиялык закон-ченемд\\л\г\н, окуучулардын аё-сезимд\\л\к менен калыптанышын жънгъ салуу натыйжалары окуучулардын кептик ишмерд\\л\ктър\н эффективд\\ ъст\р\\гъ негиз берет.

Бул учурда кыргыз тил сабактарында окуучулардын кызыгуусун, ынтызардуулугун жаратып, ойлоо сезимдерин ъст\ръ бил\\н\н, тарбиялоонун теориялык жана практикалык мааниси чоё.

Окуучулардын кептик потенциалдарын калыптандыруу \ч\н, адегенде алардын ойлоо сезимин, б\тк\л дитин кое бил\\с\н ъст\р\\, аёдап бил\\ м\мк\нч\л\г\н тарбиялоо зарыл.

«…Эё башкысы ойлоо маданиятына \йрът\\ керек, ал эми билим ой ж\г\рт\\н\н ън\г\ш\ аркылуу ъз\нън-ъз\ жаралат» (А.Дистерверг) .Ой ж\г\рт\\н\ ъст\р\п, тарбиялоодо окуучулардын зээнд\\лър\нъ ъз\нчъ татаал тапшырмалар сунушталып, активдештирилсе, ал эми айрымдарына ой ж\г\рт\\н\н элементардык формаларын талап кылган ишмерд\\л\г\нъ карай мамиле жасалыш м\мк\н. «Окуучулардын ой ж\г\рт\\ логикасынын ъс\ш\ -бул \йрън\п жаткан материалды анализдъън\, жалпылоону, классификациялоону ж\рг\зъ алуусунун калыптанышы». Окуучуларга тааныш эмес създърд\н колдонулушун \йрът\\дъ дидактикалык каражаттарды пайдалана бил\\н\н мааниси чоё. Бул учурда экстралингвистикалык принципке таянуу менен ошол лексикалык бирдиктердин практикалык колдонулушун, аталышын чечмелъъ сыяктуу ыкмалар сунушталат.

Окуучулардын ой ж\г\рт\\ маданиятын ъст\р\п,ага тарбиялоо иш-аракеттеринде мугалимдин б\г\нк\ турмуштук мобилд\\л\г\, адистик компетентт\\л\г\ жана коммуникативд\\л\г\ менен куралдангандыгы анын к\чт\\ окутуу каражаттарын билдире алат.

Демек, кеп-ойдун ъс\п-ън\г\\ каналы, анын калыптанышы жана талапка ылайык т\з\л\ш\. Ошондуктан окуучулардын байланыш кебинин ъс\ш\ логикалык ойлоонун маанил\\ ърк\ндъъ ыкмасы катары каралат. Кептик тандалган материал окуучунун б\тк\л эркин бийлеп алган дэёгээлде болуп,чыныгы кызыгуусун жаратуусуна жетиш\\ зарыл.

Байланыш кепти ъст\р\\н\н практикалык сабактарындагы эффективд\\ стимул-бул окуучунун ът\лгън темага же жалпы эле предметке кызыгуусунун болушу. Булл учурда ар бир окуучунун м\мк\нч\л\г\нъ жараша, жеке кызыгуусуна ылайык кептик тапшырма, суроолорду тандап, тапшырмаларды даярдоо мугалимдин т\йш\кт\\ эмгегин талап кылат. Коммуникативдик маданият окуучунун ой ж\г\рт\\ м\мк\нч\л\ктър\нъ къз каранды. Демек, ъздъшт\р\\ процессинде- индукция-дедукция, анализ-синтез, ой ж\г\рт\\ формаларынын негизинде тарбиялоо иштери мазмундуу натыйжа берет.

Жалпы алганда, кепте биз кър\п-туйган нерселердин жыйындысын гана кептик каражаттар аркылуу чагылдыруу эмес, анын адам баласынын оюнун элегинен анализдъъ жана синтездъъ, баалоо жана нарктоо сыяктуу акыл-туюму менен байланыштырып таасир эт\\ жоопкерчилиги, маданияттуулугу менен аткарылышы зарылдык.

г) Предмет аралык байланыш т\з\\

Ар кандай предметтин ички, тышкы байланыштан тура тургандыгы - обьективд\\ закон- ченемд\\л\к. Предметтердин тышкы байланышын мектепте илимдин негиздери катары окутулуп жаткан предметтердин (тарых, адабият, физика, химия, математика ж.б.) ъз ара максаттуу байланышта ъздъшт\р\л\ш\ жана аларды эриш-аркак окутуу механизмдери т\зът.

Мектеп пратикасында предмет аралык байланышта ът\л\\ч\ сабактар мугалимдин ъзгъчъ ишкерд\\л\г\н жана методикалык жоопкерчиликт\\ маданиятын талап кылат. Бул учурда предметтердин чектеш\\ окуучуларды таасирленте алган жана д\йнъ таанымын тереёдетип интеграцияланган сабактын днёгээлинде болушу зарыл.

Окуучулардын байланыш кебин ъст\р\\дъ башка предметтер менен болгон байланыштарга басым жасоо принцибине таянууга тура келет. Мындан башка предметтерден алынган тематикалык тексттин \ст\ндъ иштъъ менен колдонулган терминдерди, създърд\, т\ш\н\ктърд\ жана номенклатураны лексикалык закон-ченемд\\л\ктъ \йрът\п, алардын терминологиялык създ\ктър\ менен тааныштыруу зарыл. Ошондой эле, предметтердин эриш-аркак ъздъшт\р\л\ш\н\н закон- ченемине жана байланыштуулугуна окуучулардын ишеними пайда болот. Бул \ч\н байланыштыруучу предметтин программалык материалы менен мугалим к\н мурунтан тааныш болууга тийиш.Бул ыкма «ъзгъчъ» ой ж\г\рт\\ тексттерин \йрът\\дъ бир топ ыёгайлуу.

Ал эми кыргыз тилинин башка предметтер менен байланышын т\з\\ иши окуу процессинде мектеп программасындагы жалпы материалдын мазмуну бири-бири менен шартталгандыгы боюнча маданиятын калыптандыруу жана предметтик билимдерин интеграциялоо аркылуу т\ш\нд\р\лът. Мугалимдин байланыштыру ишмерд\\л\г\ менен атайын иштелип чыккан, мазмундуу прцессти т\зът.

«Предмет аралык байланыш –бул окуу предметтеринин арасындагы обьективд\\ максатка ылайыкташкан мазмундук дал кел\\ч\л\к». Демек предметтер органикалык байланышта \йрът\лът.

Кыргыз тили мугалими предмет аралык байланышты тъмънк\ учурларда так аткара алат: тилдик обьективд\\ байланыш, мазмундуу байланыш жана убактылуу байланыш т\з\\ учурларында иш ж\з\нъ ашырылат. Бул тиешел\\ болгон методикалык шарттуулукту ишке ашыруу \ч\н мугалимдин байланыштыруучу предметтин программалык материалын жакшы бил\\с\, же болбосо ал предмет боюнча минималдык ълчъмдъ болсо да тиешел\\ билимдерге ээ болуусу талап кылынат. Ошондой эле,алардын практикалык фактыларын, закон ченемд\\л\ктър\н жетишт\\ ъздъшт\р\п,сабаттуу мамиле жасай алган учурда гана, талапка ылайык аткарылышы м\мк\н.

Предмет аралык байланыштын материалдары аркылуу окуучулардын таанып-бил\\ч\л\г\ ъс\п, предметтин зокон-ченемд\\л\ктър\н\н органикалык байланышта карап, кабыл алууга жана съз байлагын, т\ш\н\г\н калыптандырууга чоё т\ртк\ берет. Предмет аралык байланышты т\з\\ аркылуу окуучулардын тилдик м\мк\нч\л\ктър\н ар тараптан ъст\р\\гъ жана мектеп курсундагы бардык предметтердин тил каражаттарын интеграциялап окутууга методикалык негизде багыт берилет.

д) Окутуунун жаёы технологияларын пайдалануу