?аза? ?деби тіліні? с?здігі
8 – 9 том
Нысан?алиев Данияр
?ай 1.зат.жерг.Те?іздегі ?лкен тол?ын.?айды? болатынын балы?шылар к?нілгері біліп отырды. (?аз. тілі. диалек.с?здігі).
?ай 2. Есім.
1.Біры??ай нысандарды? ішінде на? ?айсысы екенін ай?ындау ?шін берілетін, ?айсы деген ма?ынада?ы с?рау есімдігі.?м жабы?тым,?м жалы?тым,С?йеу болар ?ай жігіт, К??ілден кеткен со? тыным? Абай, тол.жин.
2.?андай, ?ай. ?ай ?ылымды білсе?із де ?азір оны елге жай, ??ры ішінде кеткенінше пайдалысын ?згелер ( Ш?к?рім, ?ле?, поэм.). ?ай халы?та алса? та, оны? ертеден келе жат?ан дет салты, ырым к?десі бар. ( М. ?абдуллин , ?аз.ауыз.?дебиеті).
3. ?ане, айтшы біреуін, к?рсетші деген ма?ынада ?олданылады. Кісі айтпа?ан с?з бар ма, Тегіс ??ар ? а й ??ла?? ( А.Тол.жин.).
?ай к?ні. С?йл.Осыдан біраз к?н б?рын.?ай к?ні ?алада о?уда ж?рген баламыз келіп, м?ре-с?ре боп ?алды?.
?айбана сын.жерг. ?атарда?ы ?арапайым жай. Біреуді? к?йігіне, ?ай?ысына орта? болу немесе ?айбана біреуді? ?уанышына ?уану жігітті? жігіттігін, азаматты?ын к?рсетеді. С.Ба?бергенов.Кентау.
?айбарт. зат.жерг.?тірік,?сек.Кісі сыртынан ?айбарт айту наданды?ты? белгісі. ?аза? тілі,айма? с?здігі.
?айбір1 есім 1.Нендейбір,?аншалы?ты.Барары? ондай ша?та орман іші Мен бай??с, орманда ?скен ?ай бір кісі. С.М??анов, Шы?нан шы??а.Желмая, ж?йрік Тайбурыл Берсе деп бір с?т ?анатын, ?иялшыл албырт ?айбір ?л арманда ?ана ?алатын.Ж.Молда?алиев,Жиырма бес.
?айбір 2 сын.жерг.Ы??айлы, икемді. Мына ж?шікті алып ж?руге ?те ?айбір екен. ?аза? тілі.айма?.с?здігі.
?ай?ы – жара. Зат. ?асірет, м??,шер.?а??ып жал?ыз айдалада, Айдалада ?ал?анда, Анам ?ліп ?ай?ы – жара Бар денемді ал?анда.Ж.Саин,Та?д.
?ай?ы – зіл. Зат. ?асірет, ауыртпалы?,м??.Жауынгер дос то?тау айт?ан ?ай?ы – зілім же?ілдетіп ?зіл о?ын о?тап айт?ан Бар ж?баныш тегін кетіп.Ж.?мірбеков.
?ай?ы- азап. Зат. ?асірет, ?иыншылы?, Артымда ?алды ?ай?ы – азап, алдымда к?дік,уайым. Б.Ыс?а?ов,Москва.
?ай?ы – арман. Зат. ?ай?ысы мен арманы, арманда кеткен ?міті, ?асіреі мен ?міті.А?тарма? ?ай?ы – арманды ?ыз алдында,
Жа?ындап жарылу?а іші тол?ан.
Алдында а??у ?ызды? ж?з ??былып,??рбан ?ылып жолы?а. ?ашы?ты? дастан.
?ай?ы – ?ам. Зат.к?не. ?ай?ы – ?ам м??зар. Сені табар халім жо?, ?ай?ы – ?ам?а бат?аным, ??рбан ?ылып жолына. ?ашы?ты? дастан.
?ай?ыры??ы сын. К??іл – к?йі ?амы?ы??ы, жабыра??ы.Мектепке алын?анына ?уануды? орнына, Бахи ?азір ?ай?ыры??ы. ?. Ж?малиев, Жайса? жан.
?ай?ы – шер. Зат. ?асіретті к??іл к?йігі, м??, зар. ?анаттан ??йры? айырылды, ?анды к?з ?ай?ы ?ара кер. ?ара б?лттай ?ай?ы шер Дулат Бабатай?лы Замана.
?ай?ы – шемен. Зат. К?йік, м??. ??гіме емес ах десе а?тарылар жасты? ша?ын жалма?ан ?ай?ы - шемен.
Ж.С?тібеков. Далада.
?ай?айы??ы сын. Кейін ?арай иі?кі, аздап шал?айы??ы, ?ай?ы.
?ай?аландат ет.Те?селту,т?лтіректету.
?ай?алат ет. Ернеуінен асыра, ш?пілдету. Сары ?ымыз болмаса да,к?же ?аты? шщылауын ?ай?алатып ?кеп ?олына ?статты. Ж.Мусин. ?міт.
?айла – шар?ы. Зат. Ескі.кіт. Айласыз, амалсыз. Бір на?ыл с?з ?рнек бар , Ерге он т?рлі ерлік бар, Бірі к?ш, то?ызы т?сіл деп, ?ара к?шпен ?айласыз. Н.Байм?ратов. Ер Т?леген.
?айлашы. Зат. ?айламен жер, кен ?азатын ж?мысшы. Екі ?айлашы шарта ж?гінген, кеудесінен жала?аш, алдарында?ы ??мір ?абыр?асын жантая беріп, ??лаштай ?рады. ?. М?стафин, ?ара?аны.
Этимологический словарь тюркских языков
Т?рік тіліні? этимологиялы? с?здігі
Манапова М?лдір
I ?АЙ кир,каз,ккал,тат,баш.диал.Б?? 127,уз,?йг,диал. Мал.Уя 158, лоб.,сюг.,алт,.Баск. ТУБА 121,(кир=каз)
?АЙ. Турк.; ?ай тур. Диал. DD 2, 854, DS 2695, тат. диал. Тум. 3 с 344, Р3 ( ОСМ), Бут. 30 (тур.,чаг.) Абу Н. 74 , ТС 2366 ( 13-14ВВ) , зен. 687 (Вост. - тюрк.), Раб. С. 413,Абуш.327; ?аб дтс 404,брок. 140, . 247, диз.54.,кас Р 346-347 ( САГ.)
?а – ддс404, брок.140, Д. 247, ДИЗ.55.
?айы – тс 2366, зен 687, (Вост.- тюрк.),314.
?айы - 1 кир..; хады – тув.;
ХАТА: - як.
В формах первой рубрики отражено соответстве ауслаутных й ~б
с-т. Праформа слова обычно восстановливается в виде *?а:б ( см.217б,сл.593 а ) , хотя первичный долгий в турк. Не отмечен.
Непогода – зен.; ненастье – хак. ( в составе хас – к?н), Р346-347 ( САГ) ; Буря – турк; тур, диал . ДД, Буд ( тур) брок. ( снежная) , диз. , ТС: буран – дтс.пурга – турк. , дтс; вьюга – турк.
Замерзать , погибать в буран, пургу – во всех источниках;
Буря – бам: вьюга – зен., Дождь со снегам – зен.: Ливень, дождь – тс
?ай и ?айы представляют собой омоморфные образования, о которых см.сев. Аи 359 и сл . ?а - ?ай и ?а. - К.Брокельман сопоставлял с ?а.р снег ( 147Д,брог, 140), рассматривая б как особый формат ( брог 34), но не определяя семантики * ?а.
?айы, видимо , имя с афф. - ы, - ы?, образованное от глагола * ?ай - * ?айы – подниматься ( о буря) вюге, ср. Тув. Хат+ы дуть ( о ветре) и як.
Формы первой рубрики - хронологический более новые по сравнению с формами второй рубрике, которые , помимо помятников, засвидетельствованы в туб.,тоф и як. Языках, сохраняющих многие архаизмы. К тому же формы второй рубрике фонетический ( ?айу - ?ан у, ?ану) и структурно ( ?аиу – ?айы - хая) разнородный. Примечательно и паралельное такач схема раннего развития местоименной основы * ?а ( а не вторичных ?ай-?ай ) :
* ?а, * ?ан - ( косвенная основа ) , откуда такие падежные формы , как канд где, куда, где;
?айу - ?ану, ?ану где иу - ну – н у – какой то значимый элемент ( СР.выше мнение банга) и откуда 1 . падежное формы кажуда где, кажуда куда, кажудин откуда.2. . ?ай ( с утраченным конечным гласным и восходящие к нему падежное формы типа тат . Диал. ?аиа где 226.
?айы , где - ы либо преосмысленной как афф. Принадлежности элемент – иу, либо подленный афф. Принадлежности , присоединяемой к ?ай ( ?аиу). В пользу последней трактофки - ы говорит яг. Форма хая, а также тув. ?айызы которой из.
Вопрос об истории производных от * ?ан - ,?аиу и ?ай. В разговорных тюрк , языках и писменной литературной традиций почти не изучался ( СМ . Лич обстоятельную работу А.Груниной « Из истории вопросительных местоимение и их производных в турецком языке) ( вопросы тюркологи ) . Баку 1971, с 265 – 273) См . Еще ?алай как , какой, ?ач сколько ? хайсы какой , которой , ха?ы где, хачан когда. - лл.л
Производными от * ?ай – или ?ай , вероятно , является. Кир . Глаголы ?айы? - сильно замерзнуть и ?айы – сильно зяпнуть , мерзнуть, и житься от холода. К* ?ай – восходить и хак? саг. Хаспа * хас - * хас + м – па ( ср.хаг.хайын-бушеват, мести, где уже выступает не законномерная для хакасского основа с й - хай и) - лл
скибаться , гнуться – гнуть, сгибать - .
поворачивать – уигг.диал
сколоняться , перходть ( на сторону) - тур., обращаться к чему, склоняться – дтс. Придерживаться – дтс
обращать внимание - хаг. , дтс, . Дтс. Отзываться, сочуствовать – дтс., сожолеть , печалится – диз.,
отказаться – тур. , тур. Диал. ДД, дс ( от слова) ,
обходить, пройти мимо- тув. ,
?ай и ?айы представляют собой омоморфные образования, о которых см.сев. Аи 359 и сл . Примечательно и паралельное такач схема раннего развития местоименной основы * ?а ( а не вторичных ?ай-?ай ) :
в пользу последней трактовкий - говорит яг. Форма хайа ( в якутском ы а наблюдается в афф принадлежности 3 лица) А также туб . Хайызы который из ( ср с тем же значением в дтс 408)