Сөз түркүмдөрү- эрежелер

Сөз түркүмдөрү

Зат атооч –заттын атын билдирип ким? эмне? кимдер?эмнелер? деген суроолого жооп берет.

Жалпы зат атоочтор: М: адам, бала, кыз, чака,көл, дарак, китеп, ата, эне, идиш, шаар, мектеп, китеп

Энчилүү зат атоочтор: М: Манас, Чыңгыз, Ош, Ысык- Көл, Кара- Балта, Бишкек,Актөш,Рекс

Этиш-заттын кыймыл- аракеттин,ал абалын билдирген сөз түркүмү эмне кылып жатат? эмне кылат?эмне кылды?

1)Учур чак-эмне кылып жатат?-уктап жатат

2)келер чак-эмне кылат?- уктайт

3)өткөн чак- эмне кылды? уктады

Сын атооч-заттын өңү түсүн, сынын,сапатын,даамын, формасын билдирип: кандай? Деген суроого жооп берет.

Түрлөрү-

1)сапаттык сын атооч: ичке, сулуу, ак, шайыр,түнт, кооз, сонун, жоон

2)катыштык сын атооч: тоодой, тумакчан,жаанчыл,токойлуу,темирдей,даамдуу.

Сын атоочтун даражалары:

Жай даража-кызыл,ачуу,кең,тар,сүйрү

Күчөтмө-эң,өтө,абдан,чымкый,чылк,аябай

Салыштырма-кызылыраак, жумшагыраак, пайдалуу

Басаңдатма-агыш, көгүш,киргил,бозомук, кызгылт

Сан атооч-заттын санын, иретин,эсебин,болжолун,тобун,катарын билдирип, канча?нече?канчанчы? неченчи?канчоо?нечөө?канчалык?канчаларда?деген суроолорго жооп берет.

Сан атоочтун түрлөрү –жөнөкөй-он, беш, жыйырма, сексен,миң

Татаал- он сегиз, алтымыш беш,бир миң эки жүз.

Сан атоочтун бөлүнүшү: 1)эсептик –заттын эсебин билдирет.канча? нече? Бир, беш, миң , беш жүз

2) иреттик –заттын иретин, тартибин көрсөтөт.биринчи,алтынчы, отузунчу,токсон тогузунчу

3)жамдама сан-сан менен заттык түшүнүктү жамдап көрсөтөт, канчоо?,нечөө? Бирөө,бешөө,алтоо, жетөө

4)чамалама-заттын санын чамалап, болжолдоп көрсөтөт,канчалык?канчалаган?канчаларда?-алты-жети,отуздай,кырктай, алтымышча,жүз чакты

5)топ сан-заттын санын тобу менен көрсөтөт,канчадан? нечеден?-төрттөн, бештен, үчтөн

6)бөлчөк сан-заттын санын майдалап,бүтүн сан менен бөлүктүн өз ара катышын билдирет,канчачы? канча?-экиден бир, ондун теңи, жүздөн он беш

Ат атооч-башка сөз түркүмдөрүнүн ордуна колдонулуп, заттарды,түшүнүктөрдү жалпылап көрсөтөт.

Ат атооч жактарга бөлүнөт- мен, сен(сиз),ал

биз,силер(сиздер)алар

бул, тигил,ушуга,мында,тигинде,ар бир, ар ким,баары,бардык,бирдеме,бир нерсе,бүт,бүткүл ,эч нерсе,бирөөлөр,эч ким,эч кайдан,эч качан ж.б

Тактооч-кыймыл аракеттин ар түрдүү кырдаалын көрсөткөн сөз түркүмү

Мезгил тактооч-качан? качантан бери? качанга чейин?-бүгүн,жайында,азыр,былтыр,жакында, жана

Орун тактооч- кайда? кайдан? каякка?каяктан?-жогору,өйдө,төмөн,алыс,жакын, кийин,алга,артка,

ары- бери

Тууранды сөздөр-адамдардын, жаныбарлардын, кубулуштардын үндөрүн тууроо үчүн колдонулат

Адамдар:кобур-собур,күбүр-шыбыр,кажы-кужу

Жаныбарлар:арс-арс,чыйт-чуйт,така-так

Жаратылыш:калдыр-кулдур,шатыр-шатыр,качыр-кучур,кайч-куйч,күр-күр

Сырдык сөздөр-адамдын ички сезимдерин билдирген жана айбанатты башкаруу үчүн айтылган сөздөр.Эч кандай суроого жооп бербейт.

Эх,аттиң,ох,ой,пай-пай,бали,аттиң ай, кокуй,ий

Айбанаттарга карата айтылуучу сөздөр:чү-чу,тү-тү-тү,өш-өш,тек-тек,түшө-түшө,чек-чек,күш

Турмушта колдонулуучу сөздөр: ассалоому алейкум,саламатсыздарбы,кош,кайыр, ыракмат,арыбаңыз,жашы турасызбы,бар болуңуз

Сөздүн түрлөрү: 1)жөнөкөй сөздөр-бир гана сөздөн турган лексикалык мааниге ээ болгон сөз.

М: мектеп, мугалим, кыз,үй, кызыл, сен, ошол

2)татаал сөздөр: эки же андан ашык сөздөн туруп бир мааниге ээ болгон сөздөрдүн тизмеги.

М: бака жалбырак,коз айнек, эр жүрөк,үй-бүлө,Ала-Тоо,акыр-чикир

Уңгу-сөздүн негизги маанини билдирген бөлүгү уңгу деп аталат.

Уңгуга уланган жана өз алдынча мааниге ээ боло албаган бөлүгү мүчө деп аталат.

Мүчөлөрдүн түрлөрү:

1)Сөз жасоочу мүчө-жаңы сөз жасаганга жардам берет

М: оору+кана=оорукана,жумуш+чы=жумушчу,араба+кеч=арабакеч,кызмат+кер=кызматкер,көл+мөк=көлмөк

2)Сөз өзгөртүүчү мүчө сөздүн манисин өзгөрттпөйт,бир гана формасын,санын, жөндөмөсүн, чагын ж.б өзгөртөт.

М:окуучу,окуучулар,окуучубуз,окуучусуз

Барамын,барабыз,баргыла,бардык,барышат,барды

Кош сөз-эки сөзү тең бир сөз түркүмүнөн болгон сөз тизмеги кош сөздөр деп аталат.

М: сак-саламат, күч-кубат, кары-жаш, акыр-чикир, ыпыр-сыпыр,уйгу-туйгу,курт-кумурска, кыз-кыркын,мал-сал,нан –пан,чай-пай,оң-терс ,эже-сиңди,ага- ини,бала-чака

Жөндөмөлөр :Атооч ким? Эмне?

Илик кимдин? Эмненин?

Барыш кимге?Эмнеге?

Табыш кимди? Эмнени?

Жатыш кимде? Эмнеде?

Чыгыш кимден? Эмнеден?

Кошмок сөздөр-эки же андан ашык сөздөн түзүлүп, бир гана аталышты билдирген татаал сөздөр кошмок сөздөр деп аталат.

М: таш көмүр, бала бакча,эң сонун, алп кара куш,Ысык-Көл,Ат-Башы,Ала-Арча

Синоним сөздөр-жазылышы ар башка, мааниси бир же жакын болгон сөздөр

М:алыс-ыраак, карышкыр-бөрү,кубан-сүйүн,кыштак-айыл,жумуртка-тукум

Кыскартылган сөздөр-биринчи же бир нече тамгалары гана берилген татаал сөз.

М: БУУ, облкеңеш, педфак, юрфак,КУУ

Антонимдер-бири- бирине карама –каршы мааниде келген сөздөр

М:кары-жаш,ак-кара,жакшы-жаман,дос-душман,аз-көп

Омонимдер-жазылышы бирдей маанис такыр башка болгон сөздөр

М: кой(жаныбар)-кой(бир нерсенин үстүнө жайгаштыруу), тил(орган)-тил(кес,тыт)

Омографтар-жазылышы бирдей,айтылышы ар башка болгон сөздөр.

Сок(ур,чап)-сок(шире); ток(курсагы ток)-ток(электр тогу)

Фразеологизмдер-бир нече сөздөн турган туруктуу сөз айкашы же сүйлөм түрүндөгү, бир мааниге ээ болгон сөз тизмеги

М: кой оозунан чөп албаган (жоош);беш өрдөгүн учуруу(калп айтуу; какаганга муштаган (кыйналганга кошумча кыйынчылык; жүзү кара (уятсыз)

Омофондор –айтылышы бирдей жазылышы ар башка болгон сөздөр

М: тирүү-түрүү; а деп- адеп; күл-гүл

Тыбыштар

Кыргыз тилинде 39 тыбыш бар

14 үндүү бар-а,э,о,ө,ы,и,у,ү,аа,ээ,оо,өө,уу,үү

8 кыска үндүү- а, э,о,ө,ы,и,у,ү

6 созулма үндүү- аа,ээ,оо,өө,уу,үү

7 жоон үндүү –а,аа,о,оо,ы,у,уу

7 ичке үндүү –э,ээ,ө,өө,и,ү,үү

Үнсүздөр:

10каткалаң -п,с,т,ф,ш,щ,ч,х,ц ,к(ы) 25

12 жумшак- б,в,д,ж,з,м,н,ң,р,й,л,г (ы),ж(ы) үнсүз

Ь,Ъ белгилери тыбышты билдирбейт

Е,Ё,Я,Ю- йоттошкон тамгалар

Алфавит –тамгалардын белгилүү тартипте ирети менен жайгашууусу. Кыргыз алфавитинде 36 тамга бар.

Тыбыш –кулагыбызга угулган айрым үндөр Тыбыштарды-угабыз,айтабыз

Тамга- тыбыштарды жазуу үчүн кабыл алынган белгилер.

Тамгаларды жазабыз, көрөбүз

Сөз тыбыштардан түзүлөт.

Сүйлөм сөздөрдөн түзүлөт.

Муундун түрлөрү

Сөздө канча үндүү болсо ошончо муун болот

1)Ачык муун-сөз үндүү менен аяктаса –алма,кара, тоо, көлөкө, эже, жылуу, ага

2)Жабык муун-үндүү менен башталып,үнсүз менен бүтсө-ат,эт, ук, өч, акын,алыс,өтүк,өмүр,өрт

3) Туюк муун-үнсүз менен башталып үнсүз менен аяктаса- кеп, көп, төрт,тулпар,жээк,жалбыз,коон

Ташымалдоо

Бир тамганы саптын аягына же кийинки сапка ташымалдоого болбойт

Созулма үндүүлөр бир муунду түзөт.

М: Су-уну болуп ташымалданбайт.Суу- ну болуп ташымалданат.

Сөз айкашы- сөздөр бири-бири менен маанилери боюнча же жөндөмө мүчөлөрү аркылуу байланышат.

Төл сөз-өзүбүздүн сөзүбүз.Башка бирөөнүн сөзү бөтөн сөз деп аталат.

Төл сөз тырмакчага алынбайт.

Бөтөн сөз өзгөртүлбөстөн айтылса, бүт бойдон тырмакчанын ичне алынып, биринчи сөзү баш тамга менен жазылат

Сүйлөмдүн түрлөрү-

Жай, суроолуу, буйрук, илептүү.

Бир өңчөй мүчөлүү сүйлөмдөр-сүйлөмдө бирдей суроого жооп берген сөздөр аталат.

М: Алманын, өрүктүн, алчанын көчөттөрү өсүп калды.